ბნელი ოთ ახის გასანათებლად სინათლეა საჭირო
სტატია მომზადდა საქართველოს შოთა რუსთაველის თეატრისა და
კინოს სახელმწიფო უნივერსიტეტის პროექტის
„თანამედროვე ქართული სათეატრო კრიტიკა“ ფარგლებში.
დაფინანსებულია საქართველოს კულტურის
სამინისტროს მიერ.
სტატიაში მოყვანილი ფაქტების სიზუსტეზე და
მის სტილისტურ გამართულობაზე პასუხისმგებელია ავტორი.
რედაქცია შესაძლოა არ იზიარებდეს ავტორის მოსაზრებებს
ნინო გაბედავა
ბნელი ოთახის გასანათებლად სინათლეა საჭირო
„მატერიის მბრძანებლები მსოფლიოს შეაზანზარებთ!
პოლიტიკის მბრძანებლები ტოტალიტარიზმს შექმნით!
სხეულის მბრძანებლებს სიკვდილი და ავადმყოფობა
ისე შეგაშინებთ, რომ თანახმა იქნებით,
ნებისმიერ ფასად იარსებოთ, იცოცხლოთ და არა იცხოვროთ!...“
უცნობი სტუმარი
კოკო როინიშვილისა და რატი ლაბაძის სპექტაკლ „სტუმარი“-ის პრემიერა აპრილში გაიმართა, დამოუკიდებელ თეატრალურ სივრცეში - ქალაქის თეატრში, რომლის ლიტერატურული საფუძველი ფრანგი მწერლის ერიკ ემანუელ შმიტის ამავე სახელწოდების პიესაა. „სტუმარი“ ფსიქოლოგიურ-ფილოსოფიური დრამაა, რომელიც მკითხველს/მაყურებელს უამრავ კითხვას უჩენს და აიძულებს დაფიქრდეს ღმერთის არსებობაზე, რწმენაზე, ადამიანის თავისუფლებაზე, პასუხისმგებლობაზე თუნდაც კატასტროფების დროს - ამიტომ ვფიქრობ, რომ ამ პიესის გაცოცხლება დღევანდელ რეალობაში შემთხვევითი არ არის, ის სინამდვილეში თანამედროვე საქართველოს ანარეკლია, მიუხედავად იმისა, რომ მოქმედება (მწერლის მიერ ზუსტად მითითებულ დროში) 1938 წელს ვითარდება - ჰიტლერის მიერ ავსტრიის ოკუპაციის დროს. ეს არის პერიოდი, როდესაც ებრაელების (და არა მხოლოდ ებრაელების) მიერ დაიწყო დევნა, ჩაგვრა, რაც ჰოლოკოსტის სახელით არის ცნობილი.
ნაწარმოები გვიჩენს კითხვებს: ვის ვენდობით? ვართ თუ არა თავისუფლები ჩვენს რწმენაში, აზრში, არჩევანში? ვართ თუ არა მზად ზნეობრივი პასუხისმგებლობისთვის მაშინაც, კი თუ სიტუაცია რთული და უმართავია? მწერალი ერთ-ერთ ინტერვიუში აღნიშნავს, რომ ღმერთი მისთვის გამართლებულია, ხოლო ადამიანი არა, ადამიანი - პასუხისმგებლობას იღებს და ის აქ არის იმ მომენტიდან, როდესაც ღმერთი წავიდა სამყაროდან. ჩვენ, ადამიანები ვქმნით სამყაროს და გვაქვს ძალა, რომ სამყარო უკეთესი ან უარესი გავხადოთ.[1]
საინტერესოა, რომ ერიკ ემანუელ შმიტი ათეისტთა ოჯახში გაიზარდა. როდესაც ფილოსოფიის შესწავლა დაიწყო რაღაც შეიცვალა - აგნოსტიკოსი გახდა. აგნოსტიციზმი, მარტივად რომ ვთქვათ, არის შუა პოზიცია რწმენასა და ურწმუნოებას შორის, სადაც კითხვები რჩება ღიად და პასუხი არ არის საბოლოოდ განსაზღვრული. შესაძლებელია ითქვას, რომ ეს მწერლისთვის რწმენისკენ გადადგმული ნაბიჯია, რწმენა კი მხოლოდ რელიგიურ კონტექსტში არ უნდა გავიაზროთ. ეს ნიშნავს მზადყოფნას - არსებობას ისეთ სამყაროში, სადაც ყველაფერი არ არის ბოლომდე ახსნილი და სწორედ ამ გაურკვევლობაში უნდა ვეძებოთ აზრი. ერიკ ემანუელ შმიტისთვის (ფილოსოფოსი, მწერალი, კინორეჟისორი) მნიშვნელოვანია ადამიანებს გაუჩინოს კითხვები - რატომ ვართ ამ მიწაზე? სად მივდივართ? უნდა გვიყვარდეს თუ არა? რა ვალდებულებები გვაქვს სხვების მიმართ? როგორც თავად მწერალი აღნიშნავს - „ყველა ეს მნიშვნელოვანი კითხვა ნებისმიერ ადამიანშია, ისინი კი ამ კითხვებს განსხვავებულად უპასუხებენ. მე კი მგონია, რომ ადამიანები უნდა ერთიანდებოდნენ არა პასუხებით, არამედ კითხვებით. ჩემთვის ადამიანი მოსიარულე კითხვის ნიშანია.“[2]
პიესა საკმაოდ ღრმა ფილოსოფიურია, აქ მთავარი თემებია: ადამიანის მდგომარეობა, რწმენა, თავისუფლების იდეა, უსამართლობა, პასუხისმგებლობა, ტირანია და სხვა. ქალაქის თეატრის შემოქმედებითმა ჯგუფმა კი, ვფიქრობ, რომ ზუსტად შმიტისეული „სტუმარი“ წარმოადგინა. სპექტაკლის დასრულებისთანავე უამრავი კითხვა ამოგიტივტივდება გონებაში და იწყებ ფიქრს სხვადასხვა საკითხზე. რეჟისორები: კოკო როინიშვილი და რატი ლაბაძე, მწერლის პიესას ზედმიწევნით მიყვებიან, შესაძლებელია იყოს ტექსტის მცირე რედაქცია, თუმცა ძირითადი თემები და ინტელექტუალური პროცესები, რასაც მკითხველი განიცდის, ჯერ მარტო პიესის გაცნობის დროს, შენარჩუნებულია. ამას მუსიკალური გაფორმებაც კი (გამოყენებულია იოჰან შტრაუსის Op.314 ნაწარმოებიც) აძლიერებს და ქმნის ემოციურ ატმოსფეროს (გარეთ დაძაბული ატმოსფეროა, ისმის კივილი, დევნა), ამასთან, შესაძლებელია ითქვას, რომ ირეალურ, წარმოსახვით სამყაროში გადავყავართ მუსიკალურ თუ სცენოგრაფიულ ეფექტებს (ვგულისხმობ განათების სასცენო ეფექტებს). მხატვრობა ეპოქალურია (მხატვარი: ბარბარა ასლამაზი), დეკორაცია და კოსტიუმები 1930-40-იანი წლების სტილშია გადაწყვეტილი, მოქმედება კი პერსონაჟ ზიგმუნდ ფროიდის კაბინეტში მიმდინარეობს, ძირითადად ღამით. ესეც არ არის შემთხვევითი - ღამე ხშირად სიმბოლოა გაურკვევლობის, საიდუმლოებისა თუ გარდასახვის და ა.შ.
ზოგადად, მწერალს ახასიათებს ისტორიული პერსონაჟების წარმოჩენა ნაწარმოებებში თავისებური ინტერპრეტაციით, როგორც, მაგალითები ან სიმბოლოები (ჩემთვის საუკეთესო მაგალითია „პილატეს სახარება“), და აი ვხვდებით ზიგმუნდ ფროიდს (მსახიობი: გია როინიშვილი), რომელიც ყველაფერს მეცნიერების თვალით უყურებს და ეჭვქვეშ აყენებს ზებუნებრივ არსებობას. მსახიობი ასაკოვან ფროიდს განასახიერებს. მას გააჩნია ერთ-ერთი მნიშვნელოვანი ღირებულება, რასაც აზრისა და გამოხატვის თავისუფლება ჰქვია - ეს იმ მონაკვეთში ჩანს როდესაც ფროიდი ნაცისტს მიმართავს: „ყველაზე საშიში ანტინაცისტური პროკლამაციები აი, აქ გადავმალე…“ - და თითს თავთან მიიდებს, ეს ჟესტი პირადი გამარჯვებაა დამსხვრეულ თავისუფლებაზე. მისი გამჭოლი მზერა მაყურებელს აიძულებს საკუთარ თავში ჩაიხედოს, დასვას კითხვები, იაზროვნოს, დაფიქრდეს.
ფროიდი თავის ქალიშვილთან ანასთან (მსახიობი: ნინო ლორთქიფანიძე) ერთად ცხოვრობს. მსახიობმა გარეგნულად მკაცრი, მეამბოხე, ფსიქოლოგი, შემტევი ხასიათის მქონე პერსონა შექმნა, რომელიც იბრძვის უსამართლობის წინააღმდეგ - „თუ ამას მშვიდობა ჰქვია მაშინ ომი რაღაა?“. ანა (ნინო ლორთქიფანიძე) ქართველი ახალგაზრდების სიმბოლო-მეტაფორაა, რომლებიც შეუპოვრად და უშიშრად იბრძვიან სისტემისა და უსამართლობის წინააღმდეგ. უსამართლობასთან ბრძოლა, რწმენის კრიზისი, უნდობლობა - მთავარი საკითხებია როგორც ნაწარმოებში ასევე სპექტაკლშიც - დღეს საზოგადოების ნაწილი აღარ ენდობა ინსტიტუციებს: სასამართლოს, მედიას, განათლების სისტემას და სხვა. დიქტატურის, ძალაუფლებისა და უსამართლობის სიმბოლურ სახეს კი ნოდარ ძოწენიძე ძერწავს, ნაცისტი, რომელიც ემორჩილება იდეოლოგიას და ბრმად ასრულებს ბრძანებებს. ვფიქრობ, საინტერესო და სიმბოლური დაპირისპირებაა ნაცისტსა და ფროიდს, როგროც - ძალადობისა და რწმენის, იდეოლოგიური მონობისა და თავისუფლებას შორის.
სტუმარი (მსახიობი: ნიკა ჭკადუა), რომელიც მშვიდად, ხანდახან ემოციურად ესაუბრება ფროიდს, თითქოს ცვლის მის შინაგან სამყაროს. სპექტაკლში უცნობი არაორდინალური ქცევებით გამოირჩევა და ცოტა ირონიულიცაა. ვფიქრობ, რომ პერსონაჟის სახის ასეთი გადაწყვეტა ღვთიურისგან აშორებს და მეტად ადამიანურ ბუნებასთან აკავშირებს. ამ პერსონაჟის ირონიულობა შესაძლოა თავად ფროიდის სკეპტიციზმის და რწმენის კრიზისის ანარეკლი იყოს. ვფიქრობ, რომ ამ შემთხვევაში საქმე გვაქვს არა ღვთაებრივ, არამედ ადამიანურ ფენომენთან. რეალურად, აქ ხომ არ ჩანს რომ ის ღმერთია, შესაძლებელია ის ფროიდის ფანტაზია იყოს ან მისი შინაგანი ხმა - სინდისი, ვინაიდან ღმერთს უარყოფს შესაძლებელია, რომ ირონიით უყურებს და სტუმრის ქცევაც ფროიდისეული აღქმაა. საბოლოოდ გაურკვეველია - უცნობი მართლა ღმერთია, სიზმარი თუ ქვეცნობიერი, რომელიც ასე სტანჯავს ფროიდს, თუმცა უბრუნდება იმ რწმენის შესაძლებლობას, რომელსაც მთელი ცხოვრება უარყოფდა.
ნაწარმოები და სპექტაკლი „სტუმარი“ იმ შინაგან დიალოგს გვაჩვენებს, რაც თითოეულ ჩვენგანში მიმდინარეობს - მით უმეტეს მაშინ, როცა სისტემა შენს რწმენას ეჭვქვეშ აყენებს და არჩევანს ზღუდავს. ამიტომ ვფიქრობ, ის ფაქტი, რომ დადგმა ასეთ აქტუალურ თემებს შლის როგორიცაა: დევნა, შიში, რწმენის კრიზისი, უსამართლობა, თავისუფლების იდეა - სპექტაკლს დღევანდელი საქართველოს სარკედ აქცევს. სხვათა შორის, ერიკ ემანუელ შმიტმა ერთ-ერთ ინტერვიუში აღნიშნა: „იცით, ხელოვნების მთავარი თვისება საკუთარი სიტყვიერების გამოხატულებაა, ხმის ამოღება ასე ვთქვათ.“[3]
[1] https://www.youtube.com/watch?v=e1FOlV7ihmM
[2] რა დროს ძილია, ოლგა ბაბლუანი, 2018წ. https://www.facebook.com/OlgaBabluaniShow/videos/282254342634865/
[3] რა დროს ძილია, ოლგა ბაბლუანი, 2018წ. https://www.facebook.com/OlgaBabluaniShow/videos/282254342634865/