ცინობერები VS საზოგადოება და რასაც მოითხოვს სახელმწიფოს კეთილდღეობა...
სტატია მომზადდა საქართველოს შოთა რუსთაველის თეატრისა და
კინოს სახელმწიფო უნივერსიტეტის პროექტის
„თანამედროვე ქართული სათეატრო კრიტიკა“ ფარგლებში.
დაფინანსებულია საქართველოს კულტურის
სამინისტროს მიერ.
სტატიაში მოყვანილი ფაქტების სიზუსტეზე და
მის სტილისტურ გამართულობაზე პასუხისმგებელია ავტორი.
რედაქცია შესაძლოა არ იზიარებდეს ავტორის მოსაზრებებს
ლელა ოჩიაური
ცინობერები VS საზოგადოება და რასაც მოითხოვს სახელმწიფოს კეთილდღეობა...
დროსთან ერთად ძალას იკრებს და მეტ მნიშვნელობას იძენს ერნსტ თეოდორ ამადეუს ჰოფმანის ზღაპარი „პატარა ცახესი, ცინობერად წოდებული“, რომლის კოდირებული საიდუმლოს ამოხსნა რთულიცაა და ადვილიც, კონკრეტული და ზუსტი კონტექსტებისა და თანადროული მიდგომების მიხედვით.
ჰოფმანის ეს სახელგანთქმული ზღაპარი ფოთის ვალერიან გუნიას სახელობის სახელმწიფო დრამატულ თეატრში (გერმანულიდან ოთარ ხუციშვილის თარგმანის საფუძველზე) საბა ასლამაზიშვილმა დადგა (საკუთარი ვერსიითა და ინსცენირებით), დასის სხვადასხვა თაობის მსახიობების მონაწილეობით, განუყრელ შემოქმედებით გუნდთან - სცენოგრაფი - გიორგი უსტიაშვილი, ქორეოგრაფი - ირინა კუპრავა, კომპოზიტორი - კონსტანტინე ეჯიბაშვილი, ტექნიკური რეჟისორი - მაია მებონია - და - თეატრის ტექნიკოსების (ბევრი შესაბამისი ღირებულებით გამორჩეულ) ჯგუფთან ერთად.
სასპექტაკლოდ გადაკეთებული ტექსტი და დიალოგები - საბა ასლამაზიშვილისა და მანანა ანთაძის ერთობლივი ნამუშევარია. ტექსტი ზუსტად „ერგება“ სარეჟისორო გადაწყვეტის ხერხებს, სცენაზე შექმნილი პირობით გარემოს, მოქმედი გმირების სახეებს/ტიპაჟებს, ზოგად ატმოსფეროს, ჟანრს, „ცოცხლად“ ჟღერს, „მობილური“ და მოქნილია. და მისი მნახველი, სხვადასხვა ასაკისა და შეხედულებების, სხვადასხვა გემოვნებისა და თეატრისგან განსხვავებული გზავნილების მომლოდინე მაყურებელი საკუთარ „წილს“ მიიღებს.
„პატარა ცახესი, ცინობერად წოდებული“ (სხვა თარგმანით - ნამცეცა) გერმანული მითოლოგიისა და „საშიში“ ზღაპრების „სკივრიდანაა“, რომლის ჯადოსნურობას, ზღაპრულობას, ყველა აუცილებელი ატრიბუტი ქმნის - ამბავი, სიუჟეტი, თავისი გამოგონილი პერსონაჟებითა და გამოგონილი სახელმწიფოს (ოღონდ, არა უტოპიურ) სისტემით, რომელიც ნებისმიერი, თუ დიქტატორული არა, ავტოკრატიული მმართველობის სახელმწიფოს მეტაფორაა.
ჰოფმანის მსგავსად, საბა ასლამაზიშვილის სპექტაკლიც იგავის, ქარაგმულად და სხვადასხვა მთავარ თუ მეორეხარისხოვან დეტალზე აქცენტით, შეფარული თუ ზოგიერთ შემთხვევაში, გახსნილი მინიშნებით, ასახავს ყველა იმ საზოგადოებას (მისი ცხოვრების რეალობას), რომელსაც „ცინობერები“ დაეპატრონენ და რომელიც თვითონაც „ცინობერად“ იქცა. იქცა მის ასლად ან, უფრო ზუსტად, ერთგულ მსახურად. რომელმაც თავად შექმნა კერპი და შემდეგ, თავისივე ქმნილება თავადვე უარყო.
რეჟისორმა და სცენოგრაფმა გიორგი უსტიაშვილმა მოქმედება უცნაურ და უკიდურესად გაუცხოებულ გარემოში მოაქციეს. დეკორაცია ადვილად მოძრავი შირმებითა და სიგრძივ ზოლებად დაჭრილი ქსოვილის ლენტებითაა აგებული, რომლებსაც პერსონაჟები ამოძრავებენ, „აცოცხლებენ“, მათ მიღმა იმალებიან, ფორმასა და დანიშნულებასაც უცვლიან. და რასაც რეალურ განზომილებებთან საერთო არაფერი აქვს. არც დროსთან, არც კონკრეტულ ადგილთან, არც რაიმე „მიმანიშნებელ“ ცხოვრებისეულ თუ რეალურ ატრიბუტთან. იმის მიუხედავად, რომ ყველაფერი რეალობის გამოხმაურება და მასზე „კომენტარია“. აქ სინამდვილე და გამონაგონი, პაროდირება, ირონია და კრიტიკა, პირობითი გარემო და ქმედება, ბალანსირება ზღაპარსა და ფანტასმაგორიას შორის, განტევებული და სპეციფიკური მხატვრული გადაწყვეტა, რომლის ფარგლებშიც მოვლენები კარგავენ სინამდვილის მახასიათებლებს და ზღაპრულობის ნიშნებს. ჰუმანიზმი და დეჰუმანიზაცია, რომანტიზმი და სატირა, უფრო „შავი“ თანაბარი უფლებებით სარგებლობენ და ერთი და იგივე ძალა, ერთი და იგივე მიმზიდველობა აქვთ. მათი თანაარსებობა და შეჯახებით გამოწვეული ენერგია უფრო შთამბეჭდავსა და ძლიერს ხდის მისტიკურამდე მისულ მხატვრულ გამონაგონს, რომელიც იშლება და განივრცობა აბსურდსა და მარადიულობის დადასტურებას შორის. ერთსაც და მეორესაც სპექტაკლში თავიანთი არსებობის მყარი ნიადაგი და ასეთივე მყარი წესები და კანონები აქვთ.
ყველა ელემენტი და დეტალი, ყველა ხერხი და ეპიზოდების წყობა, „მონტაჟური“ გადასვლები და ჭრები, მსახიობების სპეციფიკური პარიკები და ვარცხნილობა, უტრირებული, მკვეთრად არაბუნებრივი გრიმი - როგორც ნიღბები, ერთი სტილის - შავი, აბსტარგირებული კოსტუმები - გერმანული ექსპრესიონისტული კინოს ხერხებისა და გამოსახულების თავისებური „ანაბეჭდია“. როგორც რეჩიტატივები - ზონგები - სიმღერები, ცეკვები (ფერხულივით) გაუცხოებული და გაუცხოების პრინციპზე აწყობილი მიზანსცენები/კომპოზიციები - ბრეხტის თეატრის ხერხების თავისებური ვარიაცია.
საბა ასლამაზიშვილი ამგვარი პარალელებით, ასოციაციებით, ციტირებებით თითქოს არღვევს ჩვეულ თეატრალურ კანონებს და საკუთარი წესებით - „არაკანონიკური“ მხატვრული ხერხებით აწყობს სამყაროს, ახალი მხატვრული ხერხების, ჟანრსა და ფორმაში არსებობის, გამომსახველობის „აღმოსაჩენად“.
ასევე „არანამდვილად“ გამოიყურება, ასევე იქცევა, ასევე მეტყველებს და მოძრაობს საზოგადოება, ცახეს/ცინობერის გარშემო და მასთან ერთად. საზოგადოება, რომელიც, ირეალური განზომილების ფარგლებში ცხოვრობს, მოქმედებს. მსახიობები ხაზგასმით პირობით სახეებს წარმოადგენენ და არ თამაშობენ „სინამდვილეს“. ანუ, არ ქმნიან რეალობის ილუზიას, იმ გაგებით, რომლის საზღვრებს თეატრში თავისი წესები აქვს. და რომლის შემდგომაც, და მიღმაც, მხატვრული გამონაგონის სხვა და ახალი სისტემები იწყება.
ცახესისა და მისი ქვეშევრდომების, ოპონენტების, სხვა რგოლებით დაკავშირებულ პერსონაჟებს და „ქოროს“ როლებს ასრულებენ - ცახესი - გუჯა ქარაია, სტუდენტი ბალთაზარი - ალიკა ცეკვაშვილი, ცახესის დედა ახალგაზრდობაში - თამუნა ჭუბაბრია, ცახესის დედა ასაკოვანი - ლილი ბოდაველი, ფერია/ფროილაინ როზენშიონი - ნინო პაჭკორია, კანდიდა - ანა ანდღულაძე, პრემიერ მინისტრი - მარიკა ბუკია, მინისტრი - ნიკა კვარაცხელია, მოადგილე - გუკა დვალიშვილი, პროფესორი მოშ ტერპინი - ნოდარ ბჟალავა, სტუდენტი ფაბიანი - შოთა სასანია, მევიოლინე სბიოკა - ზურაბ დონდოლაძე, რეფერენდარიუს პულხერი - თემო გოგინავა, დოქტორი პროსპერ ალპანუსი - ჯანო იზორია, მისი, გიტარებიანი ასისტენტები - ნიარა ჭიჭინაძე, ჩიტო პატარაძე, ექიმები - სანდრო გუჯაბიძე, მარტინ ღამბარაშვილი, თეატრის მკერავი - ფატიმა აბრახამია.
ზღაპრის მიხედვით, ყველაფერი - ანუ მთავარი ამბავი - მაშინ დაიწყო, როდესაც ბოროტმა და საშიშმა ფერიამ (ოდესღაც ყველასგან განდევნილმა, არაღიარებულმა არც ერთ იპოსტასში, გაბრაზებულმა) ცახესს ის უბოძა, რაც არ ეკუთვნოდა - პატივი, დიდება, სხვებზე მაგიური გავლენისა და თვალთმაქცობის უპირობო ძალა. ნაბოძების (მდგომარეობის, შესაძლებლობების) გამოყენება კი, ბევრნაირად შეიძლება - სიკეთისა და ბოროტებისთვის, შენებისა და ნგრევისთვის, პირადი ან სხვების კეთილდღეობისთვის...
ცინობერი და მისით მოხიბლული და „თვალდაბნელებული“ საზოგადოება ბოროტებასა და არაკეთილსინდისიერებას ირჩევენ, როგორც ხშირად ხდება, როდესაც ძალაუფლება მდაბიოსა და არარაობას უვარდება ხელში. რასაც ადამიანები ვერ და არ, ვეღარ და აღარ ამჩნევენ. საზოგადოებაც ხელს უწყობს მდაბიოს აღზევებას. სოციალური, კლასობრივი თუ ხარისხობრივი იერარქიაც ირღვევა, რადგან უუნარო, განუვითარებელი, მდაბიო და ოდესღაც ღატაკი ცახესი შეძლებულ, გავლენიან და საყოველთაო აღტაცების ობიექტ ცინობერად იქცევა. მისი გარემოცვაა ადამიანების ამალა, რომელიც ახალი კერპის კეთილგანწყობის მოპოვებისკენ ისწრაფვის, რა თქმა უნდა, პირადი გამორჩენის მიზნით და მიზანსაც აღწევს. სარგებლობს კიდეც პატარა პრივილეგიებით, ოღონდ, გარკვეულ დრომდე. ისევე, როგორც დროებითია ცახეს/ცინობერის გამარჯვება. ეს ბუნების, ისტორიისა და ლოგიკის კანონია.
მსახიობები, რომლებსაც ჟანრულად თუ ფორმის, სტილურად განსხვავებული როლების შესრულების გამოცდილება აქვთ, არც ამ შემთხვევაში „კარგავენ“ უნარებს და მოქმედებასა და მეტყველებაში ზუსტად გამომსახველი მანერულობით, გაზვიადებული და „პლაკატური“ ქმედებითა და მეტყველებით, ამძაფრებენ და უფრო მკაფიოს ხდიან სარეჟისორო გადაწყვეტის ხერხს. ამ საზოგადოების გარდასახვა და ცხოვრების წესის კალაპოტიდან გადახვევაც ჩვეულებრივი ამბავია და ყველაფერს დაღს ასვამს. რადგან მისი არსება და არსებობა სიცრუედაა ქცეული, ურთიერთობებიც ტყუილსა და სიყალბეზეა აწყობილი.
რა თქმა უნდა, ამ სამყაროში ვერაფერი იქნება, როგორც „ნამდვილი“, რადგან ზღაპარი, თუნდაც, ძალიან ახლოს მდგომი სინამდვილესთან, ვერ შეიძენდა რეალურ ფორმებსა თუ კონტურებს. ამავე დროს, ის პირდაპირი რეაქციაა, რაც ხდებოდა, ხდება და ალბათ მოხდება და რაც ასე მარადიულად ახასიათებს საზოგადოებას.
პატარა ცახესს კი (ისევე, როგორც ყველა მის პროტოტიპს) ყველა პირობა ჰქონდა, შესაძლებლობები სიკეთის კეთებით, სხვის დასახმარებლად, აღმშენებლობისთვის, გამოეყენებინა. (ესაა ჰოფმანის ზღაპრის სათქმელი და მორალი), მან კი გამანადგურებლის პოზიცია აირჩია.
გუჯა ქარაია ქმნის გაიძვერა და პრინციპში, არასრულფასოვანი, არაადეკვატური, ჭკუანაკლული არსების სახეს. ცახეს/ცინობერი (რომელიც რეჟისორის ჩანაფიქრით, ჯერ თოჯინაა და შემდეგ თვალსა და ხელს შუა იზრდება, ხანი ემატება და კვდება) ჭირვეული, ცუღლუტი და მოუსვენარი ბავშვივით, ნაკლული ადამიანივითაა, რომლის გამომეტყველება, მოძრაობა, ჟესტიკულაცია, პლასტიკა შორსაა ჩვეულებრივი, მეტ-ნაკლებად განვითარებული ადამიანისთვის (თუ შეიძლება, ცახესს ადამიანი - ამ სიტყვის სწორი მნიშვნელობით ვუწოდო) დამახასიათებელი თვისებებისგან.
როგორც ყველა ზღაპარი „პატარა ცახესიც“ თითქოს ზღაპარივით მთავრდება. საბრალო ცახესი კვდება, და საზოგადოება (რომელიც ცოტა ხნის წინათ მინისტრის ხატებაზე ლოცულობდა და შემდეგ მის გვამს დასტიროდა, დედასთან ერთად, რომელმაც პირველმა უარყო შვილი) ზეიმობს, რადგან მხოლოდ ცინობერების გზიდან ჩამოცილებისა და მათი მაგიისგან გათავისუფლების შედეგადაა შესაძლებელი სახელმწიფოში (თუნდაც გამოგონილში) მშვიდობის დამყარება და თავისუფლების მიღწევა. გარკვეულ დრომდე.
საბა ასლამაზიშვილის სპექტაკლი სატირაა, შარჟია საზოგადოებაზე, რომელიც სინამდვილეში არა ფერიის (თუმცა, პირობითად, ფერიის) შურისძიებით სასჯელდადებულია, არამედ თვითმოჯადოებითაა შეპყრობილი და დიდი თუ პატარა თანამდებობის პირების პირად ამალად, მისი სურვილების უსიტყვო აღმსრულებლადაა ქცეული. ცინობერები კი, როგორც ისტორიული გამოცდილებაც ადასტურებს, სწორედ მაშინ იკრებენ ძალას, როდესაც საზოგადოება დაუშვებს და მიიღებს მათ ამგვარ არსებობას.
„როდესაც რამე უჭირთ, მაშინვე თეატრი ახსენდებათ“ - ამბობს ფატიმა აბრახამიას პერსონაჟი - თეატრის მკერავი - ერთ-ერთი იმ მცირეთაგან, რომელიც გამოხატავს სხვა, „ანტიცახესი“ საზოგადოების, სხვა ხალხის პოზიციას. რომელსაც წინააღმდეგობის სურვილიც და უნარიც აქვს, დაპატიმრების რისკის მიუხედავად და რომელსაც ხმის ამოღების არ ეშინია.
თეატრი მაშინაც ახსენდებათ, როდესაც ის (თეატრი) არ ჩუმდება და აპროტესტებს. და სწორედ მაშინ სჯიან, როდესაც ის (თეატრი) არ დუმს.
და იმედია, ერთ დღესაც, როდესაც სამყაროში მედროვეებისა და მლიქვნელების დრო წავა და ამქვეყნად, დროებით მაინც, სიმშვიდე და მშვიდობა დაისადგურებს, ჩვენც ვიტყვით - „მშვიდობით, ცახეს!“.