ომი და ეპოქა ქალაქებში. ცხოვრება ომთან ერთად...
სტატია მომზადდა საქართველოს შოთა რუსთაველის თეატრისა და
კინოს სახელმწიფო უნივერსიტეტის პროექტის
„თანამედროვე ქართული სათეატრო კრიტიკა“ ფარგლებში
.
დაფინანსებულია საქართველოს კულტურის, სპორტისა და ახალგაზრდობის სამინისტროს მიერ.
ლაშა ჩხარტიშვილი
ომი და ეპოქა ქალაქებში. ცხოვრება ომთან ერთად
მოხსნებება წარდგენილი იყო ბრატისლავაში,
საერთაშორისო კონფერენციაზე Theatre Exile, რომელიც გაიმართა
თეატრის კრიტიკოსთა საერთაშორისო ასოციაციის ეგიდით
ფესტივალ NOVA DRAMA ფარგლებში.
შესავალი
საქართველოში დღეს სამი თეატრია დევნილობაში - აფხაზეთიდან სოხუმის კონსტანტინე გამსახურდიას სახელობის დრამატული და სოხუმის მოზარდ მაყურებელთა თეატრი „თეთრი ტალღა“, ხოლო სამაჩაბლოდან ცხინვალის დრამატული თეატრი. სამივე თეატრი საკუთარ ქვეყანაში იქცა დევნილად, რადგან რუსეთმა მოახდინა საქართველოს სახელმწიფოს უძველესი მხარეების: აფხაზეთისა და სამაჩაბლოს ოკუპაცია. XX საუკუნეში, საქართველოს დამოუკიდებლობის მეორედ მოპოვების შემდეგ, დევნილობა დაკავშირებულია ომთან.
დევნილობისა და ომის თემას აქტიურად ეხმაურებოდა და ეხმაურება დღესაც ქართული თეატრი, რადგან ეს პრობლემა აქტუალობას სამწუხაროდ აგერ უკვე 30 წელზე მეტია არ კარგავს. ჩემს მოხსენებაში ვეხები არა დევნილობის პრობლემას, არამედ მის გამომწვევ უმთავრესს მიზეზს - ომს. საქართველოს თეატრებში ომსა და ოკუპაციაზე (კონკრეტულად რუსულ აგრესიაზე) 1991 წლიდან დღემდე ასზე მეტი სპექტაკლი დაიდგა, რომელთა შორის გამორჩეულია: ავთანდილ ვარსიმაშვილის „კომედიანტები“ (თავისუფალი თეატრი), თემურ ჩხეიძის „ზღვა, რომელიც შორია“ (სოხუმის თეატრი), გიორგი სიხარულიძის „ბამბაზიის სამოთხე“ (ქუთაისის მესხიშვილის თეატრი), ალეკი ბლაითის „ვგავართ ახლა ჩვენ ლტოლვილებს?“ (რუსთაველის თეატრი), ნიკა საბაშვილის „უღელტეხილი“ (ზუგდიდისა და ფოთის თეატრების კოპროდუქცია), დავით მღებრიშვილის „ყვითელი დღეები“ (ფოთის თეატრი),გიორგი შალუტაშვილის „ბოსტანი კონფლიქტის ზონაში“ (მესხეთის თეატრი), დიმიტრი ხვთისიაშვილის „სარა ბარა ბზია ბზოიტ“ (თბილისის მოზარდ მაყურებელთა თეატრი) გიორგი თავაძის „ბანანისა და კომპის პუდინგი კონიაკითა და რომით“ (ბათუმის დრამატული თეატრი, სპექტაკლი დაიდგა რუსთველის თეატრშიც „დაბოლილი მთვარის“ სახელწოდებით), ნიკა საბაშვილის „რესპუბლიკა გურია“ (ოზურგეთის თეატრი). მსგავსი დადგმების სია ძალიან გრძელია... რუსულ ოკუპაციაზე უახლეს წლებში პიესები შექმნეს ქართველმა დრამატურგებმა: ირაკლი სამსონაძემ, ნინია სადღობელაშვილმა, ბასა ჯანიკაშვილმა, თამარ ბართაიამ, ლაშა ბუღაძემ, ნენე კვინიკაძემ და სხვებმა.
ჩემს მოხსენებაში მიმოვიხილავ უახლეს ქართულ თეატრში რუსეთის აგრესიის და რუსული ოკუპაციის თემაზე დადგმულ რამდენიმე სპექტაკლს, ასევე დადგმებს, რომელიც ხატავს საქართველოს ცხოვრების უახლეს წარსულს, დამოუკიდებლობის პერიოდის ეპოქას და იმ სპექტაკლებზე, რომელიც გვიამბობს მკვდარ და დაცლილ ქალაქებზე, რომელიც სოციალურ ფაქტორებთან ერთად, ომმა აქცია მკვდარ ქალაქებად.
ძირითადი ტექსტი
საქართველოსა და ქართველი ხალხისთვის ომი უცხო არასდროს ყოფილა. ქართველი ერის ისტორიას ფონად გასდევს ომების ისტორიაც. საუკუნეების განმავლობაში ქართველი ან ომში იყო, ან სოფლის მეურნეობას ეწეოდა. ამიტომაც არის საქართველოს ერთ-ერთი სიმბოლო - „ქართლის დედის“ მონუმენტური ქანდაკება (აღმართულია თბილისში, სოლოლაკის მთაზე დედაქალაქის დაარსებიდან 1500 წლის თავზე, ავტორი - ელგუჯა ამაშუკელი, 1966), რომელსაც ცალ ხელში ხმალი უჭირავს (მტერს რომ საკადრისად დახვდეს) და ცალ ხელში ღვინის თასი (სტუმართან შესახვედრად). თბილისის სიმბოლოდ ქცეული ეს მონუმენტი ზუსტად გამოხატავს ქართველი ერის ისტორიას და ხასიათს.
თეატრი ასახავს ცხოვრებას, მაგრამ ომები ხელს უშლიდა თეატრის ფუნქციონირებას. 1795 წელს, ქართველი მეფე ერეკლე II ირანის შაჰთან აღა-მაჰმად-ხანთან კრწანისის ბრძოლაში დამარცხდა. ომის წინა ფრონტზე ქართული თეატრის მოღვაწეები იდგნენ, რომლებიც ამხნევებდნენ მეომრებს, თავადაც იბრძოდნენ. უკლებლივ ყველა მსახიობი ამ ომში დაიღუპა, ამიტომაც ქართული თეატრის აღდგენას ნახევარი საუკუნე დასჭირდა. დღეს თბილისის ძველ უბანში აღმართულია კრწანისის ომში (1795) დაღუპული ქართველი მსახიობების მემორიალი. მას შემდეგ საქართველომ მრავალი ომი გამოიარა, ქართული თეატრის რეპერტუარსაც ლაიტმოტივად გასდევდა ომის და ემიგრაციის თემატიკა, რადგან ის ქართველი ხალხის ცხოვრების ნაწილად იქცა.
დღესაც კი, 21-ე საუკუნეში, ომი არ კარგავს აქტუალობას და მასთან ერთად ცხოვრობს ქართველი ხალხი დამოუკიდებლობის მოპოვების დღიდან დღემდე. დღეს, საქართველოს ტერიტორიის 20% ოკუპირებულია რუსეთის მიერ, 2008 წლის აგვისტოს ომმა საქართველოს ჩამოაცილა ათეულობით სოფელი და მოქალაქეები საკუთარ ქვეყანაში ლტოლვილებად აქცია. საოკუპაციო ხაზთან დღესაც ომის აჩრდილი ცხოვრობს, ომი არსად წასულა და ხალხი კი მინელებული ნაკვერჩხლის გაღვივების მოლოდინით ცხოვრობს.
ახალი თაობის რეჟისორები, რომლებიც ომების, სოციალური სიდუხჭირის და საყოველთაო სტრესის პერიოდში დაიბადნენ, საკუთარ თავზე იწვნიეს ის, რაც მათ სპექტაკლებში აისახა, როგორც არა მხოლოდ ბავშვობის თანმდევი კოშმარი, როგორც წარსულის აჩრდილი, არამედ როგორც თანამედროვეობა, დღევანდელი რეალური მდგომარეობა.
საბჭოთა კავშირის დაშლის შემდეგ, დამოუკიდებელ საქართველოში (1991 წლის შემდეგ) დაბადებული რეჟისორები სცენაზე გვიჩვენებენ წინა საუკუნის მემკვიდრეობას და იმ შედეგებს აანალიზებენ, რომელიც თავად შეეხოთ. ომი, მემკვიდრეობით მიღებული ეპოქა და ქალაქი, რომელიც მათ დახვდათ, იქცა პირად ტრავმად როგორც მათთვის, ისე მთელი თაობისთვის.
ომი, ეპოქა და ქალაქი გახდა ახალი თაობის რეჟისორთა მთავარი საფიქრალი. მწვავე პრობლემებზე სასაუბროდ ისინი მიმართავენ დოკუმენტურ წყაროებს, ეძებენ და პოულობენ ომგამოვლილ ადამიანებს და მათ მონათხრობზე იქმნება ახალი ორიგინალური სათეატრო ტექსტი.
უახლეს ქართულ თეატრში, ახალი თაობის რეჟისორებისთვის, პრობლემის მეტი სიმძაფრით, დრამატიზმითა და რეალისტურად გადმოცემისთვის, ვერბატიმი იქცა ყველაზე მოხერხებულ და წარმატებულ საშუალებად მაყურებელთან საკომუნიკაციოდ.
ომის შედეგად მიღებული ტრავმები აისახა დათა თავაძის სამეფო უბნის თეატრში, 2013 წელს განხორციელებულ სპექტაკლში „ტროელი ქალები“. ამავე შემოქმედებითმა ჯგუფმა, იმავე თეატრში, 3 წლის შემდეგ (2016-ში) მაყურებელს წარუდგინა „პრომეთე – დამოუკიდებლობის 25 წელი“, რომელიც ასახავს ეპოქას საქართველოს დამოუკიდებლობის მოპოვებიდან (1991 წ.) დღემდე, ხოლო 2018 წელს დავით ხორბალაძემ და მიხეილ ჩარკვიანმა ფოთის თეატრში განახორციელეს „მკვდარი ქალაქები“, რომელიც სიცოცხლისგან დაცლილი ქალაქების ცხოვრებას ასახავს. 2022 წელს, უკრაინაში ომის დაწყებიდან რამდენიმე დღეში, ოზურგეთის თეატრში შედგა დათა თავაძის პიესის „დედაომი“ პრემიერა, რომელიც ახალგაზრდა რეჟისორმა საბა ასლამაზიშვილმა დადგა, 2022 წლის თებერვალშივე თბილისის სანდრო ახმეტელის თეატრმა მაყურებელს ირაკლი გოგიას სპექტაკლი „ცუდი გზები“ შესთავაზა, რომელიც თანამედროვე უკრაინელი დრამატურგის ნატალია ვოროჟბიტის სცენარის „ცუდი გზები“ მიხედვით დაიდგა. ყველა ჩამოთვლილი სპექტაკლი თანამედროვე დრამატურგის პიესის მიხედვითაა დადგმული, რომლებიც ახალგაზრდა რეჟისორებმა დადგეს როგორც დედაქალაქის, ისე რეგიონულ თეატრებში.
„ტროელი ქალები“ დათა თავაძისა და დათო გაბუნიას არა მხოლოდ საუკეთესოდ აღიარებული ნამუშევარია, არამედ უახლეს ქართულ თეატრში განხორციელებული ერთ-ერთი საუკეთესო დადგმა, რომელიც მრავალი წელია სამეფო უბნის თეატრის მოქმედ რეპერტუარშია. სპექტაკლის კოლაჟურ ტექსტზე დავით გაბუნიამ იმუშავა და ის არ არის მხოლოდ ევრიპიდეს „ტროელი ქალების“ ახლებური რედაქცია, მასში მხოლოდ ერთი ფრაგმენტია გამოყენებული. სპექტაკლის ავტორთა ჯგუფმა დოკუმენტურ წყაროებზე და ომგამოვლილი ქალების მოგონებებზე დაყრდნობით შექმნეს სრულიად ახალი ტექსტი სპექტაკლისთვის. ამასთანავე დრამატურგმა გამოიყენა კავაბატას, უაილდის და ბონდის ტექსტების ფრაგმენტები.
სპექტაკლში ომზე და ომით გამოწვეულ გლოვაზე საუბრობენ მხოლოდ ქალები და ისინი წარმოჩინდებიან, როგორც სულიერად მტკიცე და დიდი შინაგანი ძალის მქონენი. საბჭოთა კავშირის დაშლის შემდეგ, ომი ცხოვრების წესად იქცა, რომლებიც ხშირად გვავიწყდება და შესაბამისად არ ვიცით „გლოვაზე როგორ უნდა ვილაპარაკოთ?!“ – სწორედ ეს კითხვა ისმება სპექტაკლში არაერთხელ, მაგრამ ისინი მაინც ყვებიან გლოვაზე – ტკივილით და განცდით.
სპექტაკლში „ტროელი ქალები“ გამოიკვეთა სამი ძირითადი ხაზი – ომი, გლოვა და ქალები. ევრიპიდეს პერსონაჟების მსგავსად, რეალური პერსონაჟები, რომელიც სპექტაკლში „ტროელი ქალები“ მსახიობებმა გააცოცხლეს გახდნენ გმირები, რადგანაც მათ დაკარგეს ყველა და ყველაფერი. „არავის თავს არ ვაწონებ, მარა გმირი მე ვარ. და დედაჩემი კიდევ. მე და დედაჩემი ვართ გმირები – რო გავუძელით, რო არ გავტყდით, რო გადავრჩით და ბავშვებიც გადავარჩინეთ. აი, ამიტო ვართ გმირები“ – ამბობს მსახიობ სალომე მაისაშვილის პერსონაჟი. ომზე სასაუბროდ დათა თავაძემ ახალი ხერხი და ენა მოძებნა. მისი მსახიობები დისტანცირდნენ რეალური გმირებისგან. ახალმა ტექსტმა (თუნდაც სტრუქტურის თვალსაზრისით) მოიტანა ახლებური ფორმა. ამ საკითხთან დაკავშირებით, ჩვენთან საუბარში რეჟისორი დათა თავაძე დასძენს: „ერთი მხრივ, არსებობს რაღაც რაციონალური, რაზეც გვინდა ყურადღების გამახვილება, რაზეც გვინდა ლაპარაკი და მერე იწყება ფიქრი იმაზე, თუ როგორ გვინდა ამაზე ლაპარაკი, როგორ გამოვხატოთ. ეს დამოკიდებულია რამდენად გაბრაზებულები ვართ იმაზე, თუ რაზეც გვსურს საუბარი. მაგალითად, როცა ვდგამდით ვიცოდით, რომ უნდა ყოფილიყო ძალიან ახლოს მაყურებელთან, იმიტომ, რომ არ შეიძლება ამ ტექსტების ყვირილი, არ მინდა ეს ტექსტი ჟღერდეს ისე, რომ იარუსებზე ესმოდეს მაყურებელს ეს ხალხი რას ლაპარაკობს. იმიტომ, რომ ამ ტექსტს არ შეიძლება ჰქონდეს ხმამაღალი გამოხატვა. ამ ტექსტს უნდა ჰქონდეს ინტიმური ფორმა, წინააღმდეგ შემთხვევაში არ გესმის. თუ არ არის ჩურჩულის სივრცე, სათქმელი არ მოდის.“
2016 წელს, სამეფო უბნის თეატრში, ამავე ჯგუფის მიერ, საქართველოს დამოუკიდებლობის მოპოვებიდან 25 წლისთავზე, ახალი სპექტაკლის „პრომეთე. დამოუკიდებლობის 25 წელი“ პრემიერა შედგა. დათა თავაძისა და დათო გაბუნიას ერთობლივი პიესა-კვლევა, საქართველოს დამოუკიდებლობის 25 წლიანი ისტორიის ფრაგმენტებზე, მოგონებებსა და ასოციაციებზეა აწყობილი. სპექტაკლი, დოკუმენტურ მასალისა და ლიტერატურული ტექსტების ერთიან ჯაჭვად იქცევა და დესტრუქციული „პიესის“, უფრო მეტად სათეატრო ტექსტის სახეს იძენს. ისე როგორც „ტროელ ქალებში“, შემოქმედებითმა ჯგუფმა აქაც დოკუმენტური და მხატვრული ტექსტის მიქსი შემოგვთავაზა (სპექტაკლში გამოყენებულია არა მხოლოდ ესქილეს ტრაგედიების ფრაგმენტები, არამედ ჰოვარდ ბარკერის, აუგუსტო ბუალის, ფრანც კაფკას ტექსტები).
„პიესა“ მსახიობთა რეალურ ისტორიებს და მონათხრობსაც ეფუძნება. პერსონაჟები და საქართველოს მოპოვებული დამოუკიდებლობა თანატოლები არიან. მათი ბიოგრაფია დამოუკიდებელი საქართველოს ისტორიაა. სამეფო უბნის თეატრის ახალგაზრდა მსახიობები ყვებიან საკუთარ და მათი თაობის ბიოგრაფიის მნიშვნელოვან დეტალებს, რომლებიც ერთმანეთზე მჭიდროდ არის გადაჯაჭვული. სპექტაკლი, როგორც ქართველი კრიტიკოსი თამარ ბოკუჩავა წერდა - „ახალგაზრდა დასის ერთგვარი სამოქალაქო მანიფესტიცაა, რომელიც 25 წლის გამოცდილებას აფასებს. ამავე დროს, ეს რეფლექსია ცხოვრების, თეატრის ბუნება- სა და არსზე, კულტურაზე, ადამიანზე, ახალგაზრდობაზე, აღმოჩენათა და იმედგაცრუებათა ჯაჭვზე, რომელიც ზრდის პროცესს ახლავს თან“. დადგმაში გამოვლინდა დამოუკიდებელი საქართველოს თაობის ხედვა ეპოქაზე, მათი დამოკიდებულება დამოუკიდებლობის ისტორიის მიმართ. რეალობა, რომელიც სპექტაკლში მხატვრულ გამონაგონად იქცა, დასახიჩრებულია, ისე როგორც მათი ცხოვრება, წარმოსახვა სამშობლოზე, ეპოქაზე...
საქართველოს დამოუკიდებლობის გამოცხადების წელს დაბადებული თაობა თანატოლ სამშობლოსთან ეძებს საკუთარ დამოუკიდებლობას, იხსენებს და ივიწყებს გამოცდილებას.
სპექტაკლი ადამიანების ისტორიაზე დაყრდნობით გვიჩვენებს დამოუკიდებლობა შობილი ქვეყნის ისტორიასაც, რომელმაც თითქმის ვერაფერი ისწავლა. თითქოს ნელ-ნელა და მტანჯველი რეფლექსით გამოვდივართ მძიმე მდგომარეობიდან და ისევ უკან, ბნელ და ცუდ წარსულში ვბრუნდებით. პრომეთეს და დამოუკიდებელ საქართველოს ერთი უმნიშვნელოვანესი საერთო რამ აქვთ – მტანჯველი ბედისწერა. სპექტაკლში ეტაპობრივად შემოდის ისტორიათა ნაგლეჯები, ყოფითი და ნაცნობი, თითქოს უმნიშვნელო ისტორიები, იქცევა ეპიკურ ამბად, რომელიც აღწერს ეროვნული მოძრაობის, დევნილობის, სამოქალაქო ომის, შანტაჟის, შიმშილისა და ძალადობის ქართულ ამბავს.
სპექტაკლის პერსონაჟებთან ერთად, მაყურებელიც იხსენებს საკუთარ და სამშობლოს ხელახლა დაბადებას, მაყურებლის გონებაში და სცენაზე ცოცხლდება ეპოქა, ტკივილი, სიხარული, თითქმის ყველა შეგრძნება და განცდა. ტოლობის ნიშანი ქვეყანასა და თაობას შორის უფრო მძაფრი ხდება, თაობის ტანჯვა ქვეყნის ტანჯვას უახლოვდება. თითქოს ეს ორი ფრაზა: „გაიხსენე!“ და „დაივიწყე!“ რეფრენად გასდევს მთელ სპექტაკლს. ამის თაობაზე ვკითხეთ რეჟისორსაც, „– თუ უნდა გავიხსენო, რატომ დავივიწყო?“ რაზეც რეჟისორი პასუხობს: „იმიტომ, რომ ერთ-ერთი გზა რომ არ ვიყო თავისუფალი, არის დავივიწყო, გათავისუფლების ფორმა არის ერთ-ერთი გზა. ფილოსოფიურად კი ეს არის თვალი გავუსწორო რეალობას, შევხედო მას, ვაღიარო რეალობა და შემდეგ გავაგრძელო არსებობა. საზოგადოებები, რომლებმაც აღიარეს წარსული, იქცა გათავისუფლებულ საზოგადოებად, თვალი გაუსწორეს მას. ჩვენ კი ჩვენს წარსულს არ ვაღიარებთ არასდროს, ჩვენ მუდმივად ვივიწყებთ მას. ვუშვებთ, შესაბამისად, იგივე შეცდომას და მასაც ვივიწყებთ. ეს დამოკიდებულება ყველაფერში ჩანს.“ ისე როგორც პრომეთე მიდის გათავისუფლების წინააღმდეგ, მას უნდა რომ დაისაჯოს, ჩვენი საზოგადოებაც მოტივირებულია მუდმივი დავიწყებისთვის, ანუ მას არ სურს თავისუფლება.
მკვდარი და ნახევრად დაცლილი ქალაქების ტრაგიკულ ბედზე მოგვითხრობს მიხეილ ჩარკვიანის ფოთის დრამატულ თეატრში, 2018 წელს განხორციელებული სპექტაკლი „მკვდარი ქალაქები“, რომელიც ახალგაზრდა დრამატურგმა და რეჟისორმა დავით ხორბალაძემ მსახიობთა და ქალაქ ფოთის მაცხოვრებელთა მონათხრობზე ააგო. სპექტაკლში დასმული პრობლემები ზოგადდება და გლობალურ მასშტაბს იძენს. მასში ავტორები მიტოვებული, დანგრეული, უსიცოცხლო ქალაქების ისტორიას ყვებიან, რომელიც ახალმა თაობამ დამოუკიდებლობის პერიოდში უფროსი თაობისგან მიიღო.
ახალგაზრდა არტისტებმა შექმნეს კონკრეტულ, ლოკალურ პრობლემაზე სპექტაკლი, რომელიც მთლიანად სცილდება ერთი კონკრეტულ ლოკაციას და ის გლობალურ მასშტაბს იძენს. პატარა ქალაქის მცხოვრებლები, ამ დრამატული ნაწარმოების პერსონაჟები, შველას ითხოვენ. ეს ყველასგან მიტოვებული ქალაქი, რომელიც არც მეტი არც ნაკლები, ჩერნობილის ტრაგედიის გვახსენებს და ეს პარალელი შემთხვევით არაა დრამატურგიულ ტექსტში. აქ კიდევ ერთხელ გამოვლინდა რეჟისორ მიხეილ ჩარკვიანის მისწრაფება თავის წარმოდგენა-პერფორმანსით შოკში ჩააგდოს მაყურებელი და რაც მთავარია, ხელისუფლება. მისი მიზანია გამოააშკარაოს და საქვეყნოდ გამოამზეუროს პრობლემა და მოითხოვოს მისი აღმოფხვრა.“
რეჟისორი მკვდარი ქალაქების პრობლემებზე გვესაუბრება და თან ჩვენში სამოქალაქო აქტივობის მიძინებულ გრძნობას აღვიძებს. პრობლემათა სპექტრში ინერტული სამოქალაქო საზოგადოებაც ექცევა, რომელსაც პრობლემებზე საუბრისკენ მოუწოდებს. რეჟისორი ცდილობს იპოვოს გამოსავალი და ამ ღრმად სოციალური სპექტაკლით, კვლევის შედეგად ასკვნის, რომ ლაპარაკს ყოველთვის აქვს აზრი, იმ შემთხვევაშიც კი, თუკი გგონია, რომ მხოლოდ ლაპარაკით ვერაფერს შეცვლი.
„მკვდარი ქალაქები“ არ არის ტრადიციული, კლასიკური დრამატურგია თავისი აგებულებით, მაგრამ თავისთავად, ეს ტექსტი გაჟღერებული სცენიდან იწვევს ემოციას და ის მხატვრულ ფორმას იძენს. დავით ხორბალაძის „მკვდარი ქალაქების“ ტექსტი მუსიკალურ ელემენტებსაც შეიცავს. გარკვეულ ფრაზათა გამეორება მხოლოდ ემოციას (გნებავთ სათქმელს) არ აძლიერებს, არამედ იძენს ერთგვარ მუსიკალობას. მუსიკის ავტორი დავით ხორბალაძეა.
რეჟისორმა მიშა ჩარკვიანმა ორიგინალურ ტექსტს ორიგინალური (ამ სიტყვის უნივერსალური გაგებით) სცენური გადაწყვეტა მოუფიქრა, რამაც სათქმელი და მისი გადმოცემის ფორმა სინთეზში მოაქცია და მაყურებელს ნამდვილი კათარზისი განაცდევინა. მან მაყურებელი მოჯადოებულ წრეზე განათავსა, რომელშიც მსახიობები, როგორც მოქალაქეები, პიროვნებები მოაქცია და ამ წრეში ჩაკეტა. წრე ბრუნავს, სპექტაკლის გმირები ადგილებს იცვლიან, მაგრამ საზოგადოება (მაყურებელი) ერთ ადგილას რჩება, ისე როგორც, არტისტები უბრუნდებიან საწყის ლოკაციას. ეს მოჯადოებული და გაურღვეველი წრეა, ერთგვარი ბედისწერის ბორბალიც, რომელიც მოგზაურობს ადგილსა და დროში და ისევ იქ, საწყის წერტილთან, აბრუნებს ყველას.
მსახიობმა, რეჟისორმა და დრამატურგმა დათა თავაძემ პიესაზე „დედაომი“ მუშაობა (ფიქრი) 2008 წლის აგვისტოს რუსეთ-საქართველოს ომის დროს დაიწყო, მაშინ, როცა, ის წეროვანში ისვენებდა და ძალიან ახლოს იყოს ფრონტის ხაზთან. პიესაში ავტორის განცდების და გამოცდილების კვალიც აირეკლა. „დედაომი“ 2013 წლის ავსტრიულ-ქართული პროექტის „საუბარი საზღვრების შესახებ“ და „ახალი ქართული პიესა“ გამარჯვებულია. 2013 წელს „დედაომის“ თეატრალიზებული კითხვა მოეწყო კიევში ბრიტანულ-უკრაინულ-ქართული პროექტის „New Writing“ ფარგლებში, ზუსტად მაშინ, როცა რუსეთმა ყირიმის ანექსია მოახდინა და ჰიბრიდული ომი გამოუცხადა უკრაინას. პიესის მსოფლიო პრემიერა 2015 წელს, გერმანიის ქალაქ ციტაუში გაიმართა, რომელიც 2 წლის განმავლობაში იყო თეატრის მოქმედ რეპერტუარში.
საქართველოში „დედაომის“ პირველი სცენური ინტერპრეტაცია ოზურგეთის ალექსანდრე წუწუნავას პროფესიულ დრამატულ თეატრში განხორციელდა რეჟისორ საბა ასლამაზიშვილის მიერ. ამ დადგმით გაიხსნა კიდეც ოზურგეთის თეატრის ექსპერიმენტული სივრცე. სპექტაკლის პრემიერა უკრაინაში მიმდინარე ომის ფონზე გაიმართა. ამ ფაქტმა არა მხოლოდ გააცოცხლა ომის შედეგად მიღებული ჭრილობა, არამედ კიდევ უფრო გაამძაფრა მისი შეგრძნება; მასთან სიახლოვე, პირდაპირი თუ ირიბი გავლენა და სამწუხაროდ, მისი, როგორც მარადიული თემის (ომი, როგორც გლობალური, თუ ლოკალური მოვლენა) სიმწვავეც და აქტუალობაც შეახსენა მაყურებელს.
ომის და ომში მყოფი ადამიანების ამბავს დათა თავაძე და საბა ასლამაზიშვილი ზოგჯერ იუმორითა და ირონიით ჰყვებიან, განსაკუთრებით ეს გამოსჭვივის ზინასა (თამარ მდინარაძე) და მანანას (შორენა გვეტაძე) დიალოგებში. ომის სიმძიმეს მათი ოდნავ აბსურდული დიალოგები ამსუბუქებს. დათა თავაძე ლოკალური, ლამის დოკუმენტური, კონკრეტული ფაქტებიდან პრობლემას აზოგადებს და მას გლობალურ კონტექსტს ანიჭებს. რეჟისორი ცდილობს არ გასცდეს ლოკალურ ტრაგედიას და ამბის ავთენტურობა შეინარჩუნოს, თუმცა ფინალში, ის მაინც, გვერდს ვერ უვლის მსოფლიო ომების დასახელებას, რომელსაც დეკლამაციურად, ჯერ ომახიანად, ხოლო შემდეგ ენერგია გამოცლილი ტონალობით კითხულობს თამარ მდინარაძე (ზინა). სპექტაკლში ვხედავთ ადამიანთა მეტამორფოზას ომის ფონზე, მის დეგრადირებას, ბოლომდე გაშიშვლებას, მიძინებული კომპლექსების გაღვიძებას. ადამიანებს სძულთ, ღალატობენ და ეზიზღებათ, მაგრამ ისინი მაინც ერთად არიან, რადგან ომი მათ გაერთიანებას აიძულებს და ამიტომაც ისინი ეჩვევიან და უყვარდებათ კიდეც ერთმანეთი (ზინას და თინას კოცნის და დიალოგის ეპიზოდი) ...
საბა ასლამაზიშვილის სპექტაკლში ვხვდებით სხვადასხვა თაობებს, ომებგამოვლილებს და ომში დებიუტანტებს. ომის ადამიანებში სიკეთე ბოლომდე ქრება და მხოლოდ თვითგადარჩენის ინსტინქტი, ეგოიზმი დომინირებს. „ადამიანები იქცევიან მხეცებად, როგორც ჭრიჭინები კალიებად“ - დათა თავაძის ეს მართლაც გამორჩეული მეტაფორა ლოგიკურად და განგრძნობითადაა გათამაშებულ-ნაჩვენები სპექტაკლში. ჭრიჭინების კალიებად ქცევის მეცნიერული ამბავი სპექტაკლის მოვლენების პარალელურად ვითარდება. ფინალში მხატვრული მეტაფორა და ადამიანთა მხეცებად ქცევის პროცესი ერთმანეთს კვეთენ.
სამყარო, რომელიც სცენოგრაფმა თამარ ოხიკიანმა და საბა ასლამაზიშვილმა შექმნეს თითქოს კონტრასტულია ომთან, ის ნაცრისფერში ან სისხლისფერში კი არ არის გადაწყვეტილი, არამედ ჭრელში, უფრო ნათელში, ვიდრე ბნელში. სცენოგრაფიაში სიმბოლურ-მეტაფორული დატვირთვა აქვს ციცაბო აღმართს, რომელსაც მრავალი წარუმატებელი მცდელობის მიუხედავად თინა (ციცი ბუცხრიკიძე) აივლის. მაყურებელი ლამის ფიზიკურად ახალგაზრდა ქალის ტანჯვას, რომელიც ამ აღმართზე ასვლის ჟინით არის შეპყრობილი, რადგან ეს გზა ერთადერთი გამოსავალია ფიზიკურად გადასარჩენად. სცენური სივრცის განაპირას, თითქოს შეუმჩნევლად ჩართული ტელევიზორი დგას, როგორც სიმბოლო ერთადერთი საშუალებისა გარე სამყაროსთან დასაკავშირებლად, მაგრამ ფუნქციადაკარგულია, მწყობრიდან გამოსულია, კავშირი სამყაროსთან გაწყვეტილია, მაუწყებლობა გამორთული... კომპოზიტორ ვახტანგ გვახარიას ერთი ორიგინალური მუსიკალური თემა ლაიტმოტივად გასდევს წარმოდგენის ცალკეულ ეპიზოდებს. კომპოზიტორის კლუბური ჟღერადობის მუსიკა ომის მუსიკაა, რომელიც ომის ტემპო-რიტმს გამოხატავს და ომში არსებულ ქაოსს ახმოვანებს. სწორედ ამ მუსიკალურ თემაზე გვთავაზობს შორენა გვეტაძე (მანანა) თავისუფალ ცეკვას, რომელიც როკვას უფრო ჰგავს. ეს სასოწარკვეთის ის მომენტია, როცა საკუთარ თავს აიძულებ მაინც იცეკვო, მაინც იმოძრაო, მაინც იცოცხლო...
თბილისის ახმეტელის დრამატული თეატრის სცენიდან, რამდენიმე წლის წინანდელ ნამდვილ ისტორიებს გვიყვებიან, რომელიც დღევანდელი მსოფლიოსთვის ყველაზე აქტუალურ და მწვავე პრობლემას - ომს ეხება. ეს ის თემაა, რომელიც სამწუხაროდ, ახლა და ამ წუთას აქტუალურია, როცა ჩვენს მეზობელ და მეგობარ ქვეყანაში უკრაინაში ომი მძვინვარებს, რომელიც პირდაპირ და ირიბად ჩვენც გვეხება.
თანამედროვე უკრაინელი ავტორის ნატალია ვოროჟბიტის რამდენიმე ნოველისგან შემდგარი თხზულება ახმეტელის თეატრის სამხატვრო ხელმძღვანელმა ირაკლი გოგიამ ქართული თეატრის სცენიდან უკრაინაში ახალი ომის დაწყებიდან მალევე ააჟღერა ახმეტელის თეატრის მსახიობებთან ერთად, რომლებმაც ომის ქრონიკა თავისი რეალობით მაყურებლამდე ლამის დოკუმენტური ხერხებით მოიტანეს. სპექტაკლის მსვლელობისას მაყურებელი სულგანაბული, დანაღვლიანებული და დიდი ყურადღებითა და ინტერესით მისჩერებია სცენას, რომელზედაც ომის გმირები ომში ცხოვრობენ. მსახიობები თითქოს არაფერს თამაშობენ, ისინი ნატალია ვოროჟბიტის პერსონაჟებს ოსტატურად აცოცხლებენ სცენაზე ისე, რომ წარმოდგენის მსვლელობაში მაყურებლის ბოლომდე ჩართვას ახერხებენ.
ირაკლი გოგიას სპექტაკლი ნატალია ვოროჟბიტის რამდენიმე ნოველას აერთიანებს, რომლის სცენური და ეკრანული ვერსიები, თბილისში მის დადგმამდე არსებობდა. ახმეტელის თეატრის ვერსია განწყობით, ფორმით და ატმოსფეროს თვალსაზრისით, რადიკალურ განსხვავდება მათგან.
ახმეტელის თეატრის სცენის კიდეებში რამდენიმე სარკმელი დგას, ხოლო სიღრმეში რკინის კასრები, რომლებშიც ცეცხლი ანთია. აქვე ვხედავთ ნაომარ და შელახულ ავტობუსის გაჩერებას, მგზავრთა მოსაცდელს. სცენოგრაფია მუქ ტონებშია გადაწყვეტილი, თუმცა იგულისხმება, რომ გარემო, რომელშიც დონბასის მოქალაქეები ომამდე ცხოვრობდნენ იყო ნათელი და ფერადი, მაგრამ ომმა აქ, ადამიანებთან ერთად, ყველაფერი შეცვალა. ამ ატმოსფეროს შემქმნელები, მხატვრები: ირაკლი ბილისეიშვილი და ანა ქობულაშვილი არიან, რომლებმაც ზედმიწევნით ზუსტად გადმოსცეს ომის ვიზუალურ მხარე და რაც მთავარია, განწყობა, რომელსაც ლოგიკურად ერწყმის კომპოზიტორ მეჰრან მირმერის ორიგინალური მუსიკის ჰანგები.
ირაკლი გოგია გვიჩვენებს, ერთი მხრივ, ადამიანებს, რომელიც ომმა საბოლოოდ გარყვნა, წაართვა ღირსების შეგრძნება, დააკარგვინა თავმოყვარეობა, ხელი ააღებინა კეთილსინდისიერებაზე, მაგრამ, მეორე მხრივ, გვიჩვენებს ადამიანებს, რომლებიც ზრუნავენ ერთმანეთზე, რომლებსაც ჯერ კიდევ შერჩათ ძალა და უნარი თავის გადარჩენის, ღირსების აღდგენის, თავმოყვარეობის დაკმაყოფილების.
დასკვნა
ასე ხედავს გასული საუკუნის უმწვავეს პრობლემებს ახალი თაობა ქართულ თეატრში. ახალი თაობის რეჟისორები ქმნიან ახალ ქართულ თეატრს, როგორც ფორმის, ისე შინაარსობრივი თვალსაზრისით, რომელიც ეფუძნება ახალ დეკონსტრუირებულ სათეატრო ტექსტს. ახალ თაობას ტკივა და აწუხებს წარსულიც და დღევანდელობაც. პრობლემები, რომელიც წარსულმა ეპოქამ შვა, არც დღეს კარგავს სიმძაფრეს და აქტუალობას. ყველაზე მეტად კი ამ თაობაში დაღდამსმელი აღმოჩნდა ომები, საკუთრივ ეპოქა, რომელშიც ისინი დაიბადნენ, გაიზარდნენ და ცხოვრობენ; და ქალაქი, რომელიც ფაქტობრივად დაიცალა ახალგაზრდებისაგან. ამ თემებს ისინი სულიერი და ფიზიკური ტანჯვით ეხებიან, საუბრობენ ხმამაღლა და გაბედულად, გვთავაზობენ მათი მოგვარების გზებს, მაგრამ პრობლემა, სამწუხაროდ, პრობლემად რჩება.