ქართული თეატრის ისტორია დამოუკიდებლობის წლების პირველი ათწლეულში
სტატია მომზადდა საქართველოს შოთა რუსთაველის თეატრისა და
კინოს სახელმწიფო უნივერსიტეტის პროექტის
„თანამედროვე ქართული სათეატრო კრიტიკა“ ფარგლებში.
დაფინანსებულია საქართველოს კულტურის
სამინისტროს მიერ.
სტატიაში მოყვანილი ფაქტების სიზუსტეზე და მის სტილისტურ გამართულობაზე პასუხისმგებელია ავტორი.
რედაქცია შესაძლოა არ იზიარებდეს ავტორის მოსაზრებებს
მაია კიკნაძე
ქართული თეატრის ისტორია დამოუკიდებლობის წლების პირველი ათწლეულში
საქართველოს შოთა რუსთაველის სახელობის თეატრისა და კინოს უნივერსიტეტის გამომცემლობა „კენტავრმა,“ 2004 წელს გამოსცა ახალგაზრდა თეატრმცოდნის, ხელოვნებათმცოდნეობის დოქტორის, თეა კახიანის წიგნი „სათეატრო ძიებები დამოუკიდებლობის პირველ ათწლეულში“ (რეცენზენტები - ხელოვნებათმცოდნეობის დოქტორები: თამარ ცაგარელი, ლაშა ჩხარიშვილი. რედაქტორი -ხელოვნებათმცოდნეობის დოქტორი- ლელა ოჩიაური, კორექტორი- მანანა სანადირაძე, დაკაბადონების დიზაინი-ეკატერინე ოქროპირიძე, წიგნის ყდაზე გამოყენებულია ნინუცა კაკაბაძის ფოტო).
თეატრმცოდნე თეა კახიანის წიგნი, „სათეატრო ძიებები დამოუკიდებლობის პირველ ათწლეულში,“საქართველოს ისტორიის ერთერთ მნიშვნელოვან პერიოდს ეხება. 1990-2000 წლებში, როდესაც საბჭოთა კავშირი დაიშალა და ახალი სახელმწიფო დაიბადა (1991), ქვეყანა დიდმა პოლიტიკურ-სოციალურმა კატაკლიზმებმა მოიცვა. ეკონომიურმა სიდუხჭირემ, ქვეყნის კულტურულ ცხოვრებასა და მის განვითარებაზეც იქონია გავლენა, მათ შორის თეატრალურ ხელოვნებაზეც. თუმცა ისიც უნდა ითქვას, რომ ამ ურთულეს პირობებში, არა თუ არ დაიხურა ძველი თეატრები, არამედ გაჩნდა ახალი სივრცეები (თეატრალური სარდაფი, ვაკის სარდაფი), ეწყობოდა საგასტროლო მოგზაურობები, წარმატებული სპექტაკლებიც იდგმებოდა და წარუმატებელიც, რომელთა შესახებ იწერებოდა რეცენზიები, მაგრამ დღემდე არ არსებობდა ამ პერიოდის ერთიანი შეფასება, მისი მეცნიერული შესწავლა. ამდენად, ძალზედ დასაფასებელია თეა კახიანის შრომა, რომელიც მოიცავს საქართველოს დამოუკიდებლობის პირველ ათწლეულში განვითარებულ თეატრალურ პროცესებს. ამ თვალსაზრისით, ავტორმა საკმაოდ რთული სამუშაო ჩაატარა. მან თავი მოუყარა სხვადასხვა თაობის რეჟისორთა ნამუშევრებს (მიხეილ თუმანიშვილი, გიზო ჟორდანია, რობერტ სტურუა, თემურ ჩხეიძე) და განსაკუთრებით გამოყო იმ რეჟისორთა სპექტაკლები, რომლებმაც მოღვაწეობა მე-20 ს-ის 80-90 წლებში დაიწყეს (დავით ანდღულაძე, გიორგი შალუტაშვილი, ალექსანდრე ქანთარია, ოთარ ეგაძე, გოგი მარგველაშვილი, ლევან წულაძე, დავით საყვარელიძე, დავით დოიაშვილი, გოგა თავაძე, ანდრო ენუქიძე, ნუგზარ ბაგრატიონი). მათი სპექტაკლები, წიგში თემატურად არის დაყოფილი. წერის პროცესში გამოიყენა ქართველ თეატრმცოდნეთა (მიხეილ კალანდარიშვილი, გია ცქიტიშვილი, თამარ ბოკუჩავა, დალი მუმლაძე, მერაბ გეგია, ეთერი გუგუშვილი, ვასილ კიკნაძე და სხვები) რეცენზიები და ქართველ და უცხოელ მკვლევართა (იბნ ჰასანი, ნოდარ კაკაბაძე, ელენე თოფურიძე, რუდოლ პავიცი, ბერტოლდ ბრეხტი, ვოლფგანგ ველში, მიხეილ ბახტინი, ეჟი გროტოვსკი და სხვა) თეორიული შრომები.
მკვლევარი თეა კახიანი, შრომის შესავალ ნაწილში, ალაგებს თემებს და რეპერტუარის კლასიფიკაციას ახდენს. გამოყოფს რეჟისორული აზროვნების ორ ძირითად დისკურს. პირველი გახლავთ ნაციონალიზმი -ეროვნული მოძრაობით განპირობებული სპექტაკლები, რომელსაც ავტორი გადმოგვცემს თავში „ნაციონალური თეატრის კონცეფცია.“ მეორე-პოსტმოდერნიზმი ანუ „პოსტმოდერნიზმის ეროვნული საწყისები.“ ნაციონალური თეატრის კონცეფციის განხილვისას, კახიანი საუბრობს მითის განუსაზღვრელ როლსა და მნიშვნვნელობაზე. მითზე როგორც ქართული ცნობიერების განმსაზღვრელ და ნააციონალური აზროვნების მამოძრავებელ იმპულსზე, მითით მოტანილი ინფორმაციის გააზრებაზე 90-იანელთა სპექტაკლებში და ამავე დროს მითის „გადასინჯვაზე.“ გამოიკვეთა მითებთან დამოკიდებულების ახალი კონტურები. (მაგ. ლაშა თაბუკაშვილის პიესა „ტაძარი.“ რეჟისორი ნუკრი ქანთარია-1990 წ. ახმეტელის თეატრი; „დიდოსტატი“ -რეჟ.დათო ანდღულაძე-1991წ, მარჯანიშვილის თეატრი).
მითზე მსჯელობისას, ავტორი ცდილობს კონკრეტული სპექტაკლები განიხილოს, ხაზი გაუსვას დროის ფაქტორსაც და სპექტაკლი, პოლიტიკურ კონტექსტში, დროსთან მიმართებაში წარმოგვიდგინოს. ამის საუკეთესო მაგალითია, 1989 წელს კოტე მარჯანიშვილის თეატრში წარმოდგენილი საბჭოთა ცენზურისთვის მიუღებელი, გრიგოლ რობაქიძის „გრაალის მცველნი“ (რეჟ. დავით ანდღულაძე), რომლის წარმოდგენებიც დარბაზს ეროვნულ-პატრიოტულ სულისკვეთებით აღაგზნებდა. მკვლევარი, ამავე დროს უღრმავდება სპექტაკლის მთავარ იდეას -გრაალის თასის სიმბოლოს (სპექტაკლში, ქართველი რაინდები გრაალის თასში, ქრისტეს სისხლის ნაცვლად, ვაზის ჯვარზე მოსხმული ოქროს მტევნების ნაჟურით ავსებენ თასს ) და ეროვნული იდეალების მატარებელი გმირისა და სახელმწიფო უშიშროების კომიტეტის წინამძღოლის დაპირისპირებაზე ამახვილებს ყურადღებას.
წიგნში, დიდი ადგილი ეთმობა ქართული პოსტმოდერნიზმის საწყისების კვლევას. ამ თვალსაზრისით, თეა კახიანი, ევროპული პოსტმოდერნიზმის ჩამოყალიბების წინაპირობებსა და მისი იდეური საფუძვლების ზოგად ექსკურსს გვთავაზობს.“პოსტმოდერნიზმის ეროვნული საწყისების“ ნაწილში, ავტორი ჯერ პიესებს განიხილავს, ხოლო შემდეგ მათ სასცენო ინტერპრეტაციებს. ამ თავში ძირითადად საუბარია ირაკლი სამსონაძის პიესებზე: „აღდგომა გაუქმებულ სასაფლაოზე’’, „იქ,სადაც ღვარად მოედინება,’’ „ტელეშოუ მიწისძვრის სინდრომით დაავადებულთათვის“. აღნიშნულ პიესებზე მსჯელობის დროს, ავტორი დეტალურად გადმოგვცემს მთავარ მახასიათებლებს, სიმბოლოებს, საკვანძო ეპიზოდებს. სავსებით სწორად შენიშნავს ავტორი, რომ „ირაკლი სამსონაძე, თანამედროვეობის აღწერის მიზნით, ბიბლიური მითის მოდელებს მიმართავს, მაგრამ აბსოლიტურად ცვლის მათ შიგთავს. შეიძლება ითქვას, რომ ავტორი თანამედროვე დრამაში მითის პაროდირებას ახდენს, მაგრამ ეს უფრო პაროდიის ახალი ფორმაა - პასტიშია და ეს ხერხი გადმოსაცემი აზრის ამბივალენტობის დემონსტრირებას უფრო ემსახურება, ვიდრე მის გაშარჟებას, სარკაზმისა და სატირის მოშველიებას.[1]’’
90-იანი წლების შეჯამებისას და მათი თემატური დაყოფისას, კახიანმა რეჟისორთა ხედვებსა და მოსაზრებებში აპოკალიფსური აზროვნების ტენდენცია დაინახა (ასე ქვია თავს „აპოკალიფსური აზროვნების ტენდენცია“), რაც ბუნებრივად ბადებს წარღვნის დასაწყისისა და ყველაფრის წალეკვის, სამყაროს რღვევის ასოციაციას.
აპოკალიფსური აზროვნების, მისი კონცეფციის, რეალობის აღქმის პრობლემების წარმოსაჩენად, თეა კახიანი მოუხმობს ფრანგი კულტუროლოგისა და ფილოსოფოსის ჟან ბოდრიარის „ჰიპერრეალობის თეორიას“ , სადაც რეალობისა და ჰიპერრეალობის შედარებაა გადმოცემული. ბოდრიარის აზრით, „დამთავრდა არა მხოლოდ ისტორია, არამედ თავად რეალობაც, რომელმაც ადგილი დაუთმო სიმულაციური ჰიპერრეალობის სიმულაკრებს[2].“
ამ პერიოდში, აპოკალიფსის ზღვართან მისული საზოგადოების თემა გახდა აქტუალური. სწორედ დასასრულის, წარღვნის მოლოდინის შეგრძნება იყო სამსონაძის პიესაში „იქ, სადაც ღვარად მოედინება“ ( დაიწერა 1995წ, დაიდგა 1996 წელს, რუსთაველს სახ. თეატრში- რეჟ-გ.თავაძე), რომელიც წიგნში დეტალურად არის განხილული და ერთერთი საინტერესო ნაწილია.
სპექტაკლის ანალიზის დროს, თეა კახიანი სწორ აქცენტებს აკეთებს, მეტაფორების, სიმბოლოების, ფორმისეული ძიებების ახსნა-განმარტებას წარმოგვიდგენს. სპექტაკლში აღთქმულ მიწასა და დამოუკიდებელ საქართველოს შორის პარალელებს ნათლად წარმოაჩენს და სპექტაკლის მოსესა და ბიბლიურ მოსეს შორის შედარებას გვთავაზობს.
აპოკალიფსური მსოფლაღქმის განცდას ხედავს ავტორი, ფრიდრიხ დურემატის პიესის „მოხუცი მანდილოსნის ვიზიტის’’ ანდღულაძისეულ ვერსიაში (2001წ. ახმეტელის თეატრი), სადაც მთავარი გმირი ნანა ფაჩუაშვილის კლარა, სამართლიანობის აღდგენის მიზნით, „მეორედ მოსვლას’’ უწყობს თავის თანამოქალაქეებს, ხოლო ჟურნალისტები ქალის ტრაგედიაზე შოუს ქმნიან და ჰიპერრეალურ თამაშებს თამაშობენ. თამაშის თემის წამოწევით, თეა კახიანი, ჰაიზინგას ცნობილი ნაშრომის „მოთამაშე ადამიანის,’’ მნიშვნელოვანი პოსტულატების ანალიზამდე მიდის. მკვლევარი ცდილობს თამაშის ცნების თეორიული მხარე პრაქტიკაში, ანუ სპექტაკლში, კონკრეტულ მაგალითზე ახსნას და რეჟისორის ხერხსა და სამსახიობო შესრულების ტექნიკაში წარმოაჩინოს.
თეა კახიანი, აპოკალიფსური აზროვნების ტენდენციის გამოხატულებად მიიჩნევს შემდეგ სპექტაკლებს: ლევან სვანაძის მიერ, რუსთავის თეატრში განხორციელებულ ირაკლი სამსონაძის პიესას „ტელეშოუ მიწისძვრის სინდრომით დაავადებულთათვის“, რომელიც ძველის დასასრულისა და ბუნდოვანი მომავლის იდეაზე იყო აგებული და დათო ანდღულაძის „ოცდამეთვრამეტეს“, რომელსაც ავტორი თანამედროვე „ჰამლეტის რიმეიკს“ უწოდებს, ამ შემთხვევაში ავტორი ავლებს პარალელს გიზო ჟორდანიასა და ავთო ვარსიმაშვილის „ჰამლეტთან“, რომელიც სამყაროს დაშლისა და მასში ადამიანის ყოფნა-არყოფნის თემაზე აგებული.
თეა კახიანის წიგნში, როგორც ზემოთ აღვნიშნე, თემატურად არის სპექტაკლები დაყოფილი (აბსურდის თეატრი, სისასტიკის ქართული თეატრი, ავტორიტეტების ნგრევა, ფსიქოლოგიური თეატრის სახეცვლილება, სოციალურ-ჰუმანისტური ტენდენციები, ნატურალიზმის ტრადიციებიდან, თეატრი, როგორც სანახაობა, შოუ). თითოეულ სპექტაკლზე მსჯელობისას, ავტორი კვალიფიციურად გადმოგვცემს რეჟისორთა, სცენოგრაფთა, მსახიობთა შესრულების შეფასებას. სპექტაკლის განხილვისას, გააზრებულად იყენებს ციტატებს რეცენზიებიდან, თეორიული შრომებიდან, რასაც შემდეგ საკუთარ მსჯელობით ავსებს. მაგალითად, აბსურდის თეატრზე საუბრისას, თეა კახიანი პირველ რიგში, განმარტავს ამ თეატრისთვის დამახასიათებელი სპეციფიკის განმსაზღვრელი ნიშან-თვისებებს. აქვე მიმოიხილავს ინგლისელი მკვლევარის მარტინ ესლინისა და ამერიკელი იჰაბ ჰასანის განსხვავებულ მოსაზრებებს აბსურდის ცნების ზედროულობაზე, რომელსაც კატეგორიულად არ იზიარებდა ჰასანი. მათი პოლემიკა, შრომაში აბსურდისა და პოსტმოდერნის საერთო მახასიათებლების ჭრილშია წარმოდგენილი (ლოგიკა, აზრი, ტექსტი, მეტყველების კრიზისი და სხვა).
თეორიული მსჯელობის შემდეგ, თეა კახიანი, თემას განავრცობს და განიხილავს ოთარ ეგაძის დადგმულ ეჟენი იონესკოს პიესას „ორთა ბოდვა“ და რობერტ სტურუას სემიუელ ბეკეტის „გოდოს მოლოდინი“. ამავე თანმიმდევრობით არის დაწერილი „სისასტიკის ქართული თეატრი“. აქ პირველ რიგში, ავტორი ფრანგი თეატრალური მოღვაწის ანტონენ არტოს იდეებს ეხება. თეა კახიანი აღნიშნავს: „ არტოს აზრით, თეატრმა შეუბრალებლად უნდა გახსნას მითების გაცვეთილობა, დახავსებულობა, რომელიც გარს აკრავს ადამიანის არსებობას. მოსვენება უნდა დაუკარგოს გონებას და გამოანთავისუფლოს დათრგუნული ქცეცნობიერი, რათა ზედაპირზე ამოიტანოს სისასტიკის საფუძველი, რომელშიც იკრიბება სულის გადაგვარებული შესაძლებლობანი“.[3] თეორიული მსჯელობის შემდეგ, აღნიშნულ თავში განხილულია ის სპექტაკლები, რომელსაც ავტორი ამ იდეების გამოხატულებად მიიჩნევს. ასეთი სპექტაკლებია: „კვაჭი კვაჭანტირაძე’ (რეჟ.ავთო ვარსიმაშვილი), „ტიტუს ანდრონიკუსი (რეჟ. ავთო ვასიმაშვილი), „პირდაღებულნი“(რეჟ. დავით საყვარელიძე).
ფსიქოლოგიური და ნატურალისტური რეპერტუარი, შრომაში წარმოდგენილია ავგუსტრ სტრინდბერგის, ემილ ზოლას, დავით კლდიაშვილის პიესების სახით. თეა კახიანი სწორად აღნიშნავს, რომ ათეული წლების მანძილზე, დავით კლდიაშვილის ტექსტისადმი იყო ერთგვაროვანი დამოკიდებულება. მაგრამ, დროთა მანძილზე ვითარება შეიცვალა და მოხდა მისი პიესების ახლებური წაკითხვა (მაგ. რობერტ სტურუასა და თემურ ჩხეიძის „სამანიშვილის დედინაცვალი“, მიხეილ თუმანიშვილის ტელესპექტაკლი „დარისპანის გასაჭირი,“ შალვა გაწერელიას „ირინეს ბედნიერება“, ანდრო ენუქიძის „ირინეს ბედნიერება „ სოლომონ მორბელაძე’’).
თეა კახიანი საკვლევ თემებს წინ უმძღვარებს ხოლმე იმავე პიესის ცნობილ, ინტერპრეტაციებს. მაგ. დავით დოიაშვილის „მეფე ლირს“, სტურუას „მეფე ლირს’ (არ ივიწყებს ჯორჯო სტრელერსაც). ლევან წულაძის „სამგროშიან ოპერას“ -დოდო ალექსიძის „სამგროშიან ოპერას’’ და რაც საყურადღებოა, შედარებებს წარმოგვიდგენს. მაგ. კახიანი ერთგან წერს: „ მიუზიკლს მიახლოებული, დოდო ალექსიძის „სამგროშიანი ოპერასისგან“ განსხვავებით, ლევან წულაძე პიესის სოციალურ პრობლემატიკას პაროდიის ფორმით გვაწვდიდა. ბრეხტის ინტელექტუალიზმი, დიდაქტიზმი შერწყმული იყო ემოციურობასთან, სანახაობრიობასთან, „რეჟისორი და მსახიობები გვართობდნენ, როგორც ბრეხტი იტყოდა, „გართთობით გვასწავლიან.[4]“
თეა კახიანი წიგნის ბოლოს, დასკვნით ნაწილში (ბოლოთქმა), კიდევ ერთხელ ხაზს უსვამს საკვლევი თემის მნიშვნელოვან საკითხებს, გამოჰყოფს და განსხვავებს 90-იანი წლებისა და საბჭოთა პერიოდის თეატრალური ხელოვნების მთავარ თემებს.
თეა კახიანის წიგნი საშუალებას გვაძლევს, კიდევ ერთხელ თვალი გადავავლოთ, თავიდან გავიაზროთ, გადავაფასოთ, ქართული თეატრის ისტორიის 1990-2000 წლები, ქართული რეჟისორული ძიებები, მათი ესთეტიკა, მსახიობთა, მხატვართა ნამუშევრები.
ჩემი წერილი, რა თქმა უნდა ვერ ასახავს ყველა იმ საკითხს, რომელსაც ავტორი თავის წიგნში გადმოგვცემს. მაგ. თეა კახიანი არ თუ არ ტოვებს არცერთ საყურადღებო დეტალს, არამედ მეტიც ცდილობს წამოჭრას გარკვეული საკითხები და ამომწურავი პასუხები გასცეს. ავტორი ყოველთვის ცდილობს თავის მსჯელობაში თანმიმდევრული იყოს.
წიგნი, „სათეატრო ძიებები დამოუკიდებლობის პირველ ათწლეულში“, არის აღნიშნული საკითხის ირგვლივ დაწერილი პირველი შემაჯამებელი ნაშრომი, რომელიც წარმოადგენს, უაღრესად მნიშვნელოვან შენაძენს ქართულ თეატრმცოდნეობით ლიტერატურაში.
-
თეა კახიანი„სათეატრო ძიებები დამოუკიდებლობის პირველ ათწლეულში“, თბ. “კენტავრი”,2024, გვ.62
-
იქვე, გვ.69
-
იქვე, გვ. 149
-
იქვე, გვ. 169
[1] გვ. 62
[2] 69
[3] 149
[4] 169