სტალინი ბათუმში - ხელოვნება, იდეოლოგია და ქართული თეატრის ახალი ერა
სტატია მომზადდა საქართველოს შოთა რუსთაველის თეატრისა და
კინოს სახელმწიფო უნივერსიტეტის პროექტის
„თანამედროვე ქართული სათეატრო კრიტიკა“ ფარგლებში.
დაფინანსებულია საქართველოს კულტურისა და სპორტის
სამინისტროს მიერ.
სტატიაში მოყვანილი ფაქტების სიზუსტეზე და მის სტილისტურ გამართულობაზე პასუხისმგებელია ავტორი.
რედაქცია შესაძლოა არ იზიარებდეს ავტორის მოსაზრებებს
გიორგი (ტატო) ჩანგელია
სტალინი ბათუმში - ხელოვნება, იდეოლოგია და ქართული თეატრის ახალი ერა
საბჭოთა კავშირის დანგრევის შემდეგ, ქართველი ხელოვანი გარკვეული სახის აბსტრაქტულ ტერიტორიაზე მოექცა, დაბნეული და შეზანზარებული, თავისუფლების ბუნდოვანი იდეით გაბრუებული უეცრად აღმოჩნდა წინააღმდეგობის ობიექტის გარეშე - საბჭოთა კავშირი დაიშალა. დამნაშავის პოვნა გართულდა, გეგმური ეკონომიკური სისტემიდან საბაზრო ეკონომიკურ სისტემაზე გადასვლამ, ეს უკანასკნელი კრიტიკული მზერის მიღმა დატოვა, მეტიც, ჩამოყალიბდნენ ხელოვანთა გარკვეული ჯგუფი, საბაზრო აგენტები, რომელთა თავისუფლების მთავარ ხატსაც კოკა-კოლა და ჯინსები წარმოადგენენ, როგორც სიმბოლო კაპიტალისტური დასავლეთისა. რიგი ფილოსოფოსები ამ მიდგომას ბრიყვულ ანარქიზმს უწოდებენ, ჩვენ კი შეგვიძლია მოკლე გზის აზროვნება დავარქვათ, რომელიც დაცლილია კრიტიკული მზერისგან და საგანს განიხილავს, ან დადებითად, ან ნეგატიურად, ესე იგი, ამ აზროვნებისთვის დასავლეთი ან კარგია, ან ცუდი, საბჭოთა კავშირი - ან ცუდი იყო, ან კარგი და ა.შ. აზროვნება კი სინამდვილეში მაშინ იწყება, როცა სააზროვნო მოდელს შეუძლია აწონ-დაწონოს, რა შეიძლება ჰქონდეს დასავლეთს კარგი და რა ცუდი, შეხედოს ორივეს თანაბრად, იგივე შეიძლება ითქვას საბჭოთა კავშირზე - მიუხედავად მისი ბიუროკრატიული კრიზისისა, მას ჰქონდა, მაგალითად კარგად ჩამოყალიბებული სოციალური სისტემები, მაგრამ ეს შორს წაგვიყვანს, ხელოვნებას დავუბრუნდეთ.
იდეოლოგიური ოპონენტი ჰორიზონტზე აღარ არსებობს, ჟანრის კანონის მიხედვით კი ის საჭიროა. ფრანგი ფილოსოფოსი ალან ბადიუ საუბრობს თეატრისა და პოლიტიკის მსგავსების შესახებ, ფილოსოფოსი, მათი მუშაობისა და ფუნქციონირების მოდელებში ხედავს საერთო ნიშნებს. არსებითად, როგორც თეატრს სჭირდება დამნაშავე, იდეოლოგიური ოპონენტი, რომელსაც უპირისპირდები, იმდენად ეს სჭირდება პოლიტიკას. პოლიტიკური ძალა არ არსებობს იდეოლოგიური დაპირისპირებულობის გარეშე. საბჭოთა კავშირი, განსაკუთრებით 60-იანი წლებიდან, ესე იგი, პოსტსტალინურ ეპოქაში გარდაიქმნა იდეოლოგიურ კონკურენტად ხელოვანთა გარკვეული ჯგუფისთვის, ამ პირობებში ჩამოყალიბდა სწორედ ეზოპეული ენა. საბჭოთა კავშირის დანგრევის შემდეგ, ხელოვანი დაემსგავსა თვალებდათხრილ ოიდიპოსს მარადიულ მოგზაურობაში მივლენილს, რომელსაც სინამდვილის მოხელთების არავითარი უნარი აღარ შერჩენია, შესაბამისად დამნაშავედ ასახელებს ყველას და ყველაფერს, გარდა მოცემული დღის წესრიგისა. ეს დამნაშავე შეიძლება იყოს, მათ შორის დანგრეული საბჭოთა კავშირი, მაგრამ უფრო მეტად კი, დამნაშავე ხალხია. საბჭოთა კავშირის შემდეგ ჩამოყალიბებული დამოუკიდებელი საქართველო უარს ამბობს კოლექტიურობაზე და ის ახალი იდეოლოგიური ქარგით იმართება, რომელიც მასიურად იწყებს ინდივიდუალიზმის წარმოებას.
ეს ჰგავს ოიდიპოსის მოხვედრას გზა-ჯვარედინზე, შეზღუდული დროის სიმბოლოში, როცა წინასწარმეტყველებით ნაკარნახევი შესაძლო უბედურებისგან გარბის და უბედურებაში გადაიჩეხება. ასე მოხდა ჩვენს შემთხვევაშიც.
რაც არ უნდა უცნაური იყოს, დამნაშავედ მოქალაქის გამოყვანა აერთიანებს ყველა გემოვნებისა და ესთეტიკის მატარებელ ქართველ რეჟისორს. ახლა ჩვენ ერთი კონკრეტული სპექტაკლის გარშემო ვართ მოკრებილები, რამდენიმე თვის წინ, რუსთაველის თეატრის დიდ სცენაზე გასტროლით ბათუმის თეატრი იყო ჩამოსული, რომლებმაც წარმოადგინეს სპექტაკლი - “სტალინი 1902 წელს ბათომში“, ეს რუსი მწერლის ბულგაკოვის პიესის ერთგვარი ინტერპრეტაციაა. სპექტაკლის რეჟისორი ნუკრი ქანთარიაა და მისი მოღვაწეობა ბათუმის თეატრში სამხატვრო ხელმძღვანელის პოსტზე, სწორედ მოცემული წარმოდგენით იწყება.
ეს ბოლო დრო გახშირდა, რიგი საქმოსნების, თუ გარედან შემომავალი ბრიყვი თვალების აზრი, რომელიც რეცენზიად ნათლავს მხოლოდ იმ ტექსტს, რომელიც დეტალურად აღწერს სპექტაკლის თითოეულ მომენტს, თითოეული მსახიობის მოქმედებას და სხვა, თუმცა, ეს ტექსტის შეზღუდვაა. მოცემული ტექსტის მიზანი არ არის სპექტაკლის ესთეტიკურ ღირებულებაზე საუბარი, მისი ინტერესის სფეროს წარმოადგენს კულტუროლოგიური დაკვირვება, სპექტაკლი ერთი კონკრეტული ფაქტია, რომელიც დიდი ფაზლის ნაწილია, შესაბამისად, ტექსტისთვის არა იმდენად ერთი კონკრეტული ფაქტია მნიშვნელოვანი, რამდენადაც, თავად ფაზლი.
მაშ ასე, ეს წარმოდგენა იოსებ სტალინის რევოლუციურ მოღვაწეობას ეხება, საკუთრივ კი ბათუმში, სადაც ის პარტიის დავალებით ავრცელებდა პროკლამაციებს და ქმნიდა პატარ პატარა ნაპერწკლებს დიდი უკმაყოფილების შექმნისთვის. პიესა 1939 წელს იწერება და ბულგაკოვისა და სტალინის, მწერლისა და პოლიტიკოსის ჩახლართული ურთიერთობის ერთ-ერთი თვალსაჩინო ასპექტია. ეს პიესა სტალინის ადრეული რევოლუციური საქმიანობის დრამატიზაციაა ბათუმში. ბულგაკოვი სტალინისტური ეპოქის ერთ-ერთი მთავარი კრიტიკოსია, მოცემული პიესა კი გარკვეული თვალსაზრისით ხარკია სტალინისადმი, სავარაუდოდ, როგორც კეთილგანწყობის უზრუნველყოფის საშუალება და რთულ პოლიტიკურ გარემოში მისი გადარჩენის გზა. ბულგაკოვის მცდელობის მიუხედავად პიესა არასდროს განხორციელებულა, სტალინმა თავდაპირველად დაამტკიცა პროექტი, მოგვიანებით კი ბრძანება შეცვალა - ის გააუქმა, შესაძლოა იმის გამო, რომ იგი წარმოადგენდა ბნელ ეპიზოდებს მისი ცხოვრებიდან. რასაკვირველია რევოლუციურ საქმიანობას გარკვეული სახის მეთოდი და ტაქტიკა სჭირდება, ხშირ შემთხვევაში ისეთი ნაბიჯის გადადგმა, რასაც არ ეთანხმები, თუმცა გარკვეული სახის მოძრაობისთვის საჭირო იყო, ამის მაგალითები უხვად გვაქვს, როგორც ლენინთან, ასევე სტალინთან. (იხ. იოსებ სტალინის - ლენინიზმის საკითხები) შესაბამისად, ეს პერიპეტიები საზოგადოების ფართო მასებისთვის საჩვენებელი არ იყო.
თეატრი დროის ხელოვნებაა - ტრივიალური აზრი, შესაბამისად, ნებისმიერი წარმოდგენა გარკვეული თვალსაზრისით დროის რეფლექსიაა - რა მიზნით დადგა რეჟისორმა ნუკრი ქანთარიამ სპექტაკლი სტალინის შესახებ და რა იყო მისი მთავარი სათქმელი - ესაა ის, რაც ყველაზე უფრო გვაინტერესებს. სანამ უშუალოდ სტალინის ფიგურაზე გადავიდოდეთ, ერთი ორი სიტყვა, თავად რეჟისორზე ვთქვათ.
ქანთარია პოლიტიკური ფიგურა, უფრო სწორად - იყო (?) ის პარლამენტის წევრი იყო, რამდენიმე თვის წინ დატოვა პოლიტიკა და ბათუმის დრამატული თეატრი ჩაიბარა, ეს არ არის გასაკვირი მომენტი, იშვიათია, მაგრამ არსებობს პრეცედენტი: პოლიტიკიდან მობრუნების ხელოვნებაში, პირიქით, რამდენიც გნებავთ, როგორც ჩვენთან, ასევე სხვაგან მოიძებნება. შეგვიძლია გავიხსენოთ რუსული თეატრის დიდოსტატი, მარკ ზახაროვი. 90-იან წლებში ზახაროვი საპრეზიდენტო საბჭოს წევრი გახდა, წარმოადგენდა რა ძალაუფლებაში მყოფ ელიტას, თუმცა, შემდეგ მის ცხოვრებაში დგება აღსარების დრო. ის ასრულებს ერთგვარ - ხელოვანის სამოქალაქო სინდისს, 2002 წელს „ლენკომის თეატრში“ დგამს სპექტაკლს - „კენტავრი“, დიურენმარტისა და ანუის ტექსტების სინთეზით, ფენტეზის ჟანრში. ქანთარიას შემთხვევაში საქმე პირიქითაა, არა უფრო სამოქალაქო აღსარებასთან გვაქვს საქმე, რამდენადაც საზოგადოების, ხალხის დამუნათებასთან. რეჟისორის მზერა ვიწროა და იზოლირებულად განიხილავს უზარმაზარ ისტორიულ საკითხს, იმავეს აკეთებს რეჟისორი სპექტაკლში „მარიამობის თვე“ - მთავარი დამნაშავე ინდივიდია და მისი მოქმედება და არჩევანი, რა დროსაც სრულიად უგულებელყოფილია მთლიანი სურათი, ფეოდალური ჩაგვრა და ექსპლუატაცია. ბადიუ ოქტომბრის რევოლუციას განიხილავს, როგორც მნიშვნელოვან ივენთს - სიმართლის მოვლენას. ბადიუსთვის ოქტომბრის რევოლუცია წარმოადგენს მომენტს, როდესაც შესაძლებელი გახდა პოლიტიკური ლანდშაფტის რადიკალური ცვლილება, არსებული წესრიგის რღვევა, რამაც გახსნა ახალი შესაძლებლობები ადამიანის ემანსიპაციისთვის. დამნაშავედ ხალხის გამოცხადების საკითხს ცოტა ხანში დავუბრუნდეთ, იქამდე კი ვისაუბროთ სტალინის ფენომენზე.
საინტერესოა სტალინის სხეული და მასზე საუბრის მიმიკა. ის ყველა დროში აქტუალური ფიგურაა, გარშემორტყმული უამრავი მითოლოგიითა და ლეგენდებით, მისტიფიკაციითა, მისი სისხლიანი რეჟიმის ანალიზით. რუსი სოციოლოგი ბორის კაგარლიცკი, რომელიც პუტინს ტერორიზმის ბრალდებით ციხეში ჰყავს გამოკეტილი საუბრობს სტალინის სხეულის და მისი ინტერპრეტაციის შესახებ, ის აკრიტიკებს დასავლელი ლიბერალების მიერ სტალინის გამარტივებულ დემონიზაციას, კაგარლიცკი, რასაკვირველია, არ უარყოფს სტალინის რეჟიმის სისასტიკეს, თუმცა მისი აზრით სტალინის გაგება მოითხოვს მისი დროის სოციალურ-პოლიტიკურ კონტექსტს, გასათვალისწინებელია მისი როლი საბჭოთა კავშირის ინდუსტრიალიზაციაში, ესე იგი, საჭიროა დაბალანსებული მიდგომა, რათა გვქონდეს სტალინის ისტორიული გავლენის ყოვლისმომცველი ანალიზის, ზოგადად გაგება. სტალინის ფიგურა ხშირს შემთხვევაში მნიშვნელოვანი თემიდან თვალის არიდების საშუალებაა, მისი პოლიტიკური სხეული კი, ორ განზომილებიანია - ლიბერალური და კონსერვატორული. ერთისთვის ის ავტორიტარული კოშმარია, მჩაგვრელობისა და კონტროლის საშიშროების სიმბოლო, ხოლო მეორისთვის ერის ფენომენის შემქმნელი. სტალინის ფიგურის განსავრცობად კი მნიშვნელოვანია მისი მემკვიდრეობის მრავალმხრივი ბუნება.
სპექტაკლის მნიშვნელოვანი ნაკლია თავად სტალინის ფიგურის ასახვა. პერსონაჟის გამოსახვა აშკარად არათანმიმდევრულია, მოკლებულია იმ სიმძიმესა და სირთულეს, რასაც როლი მოითხოვს, სტალინი დინჯი, თავდაჯერებული და გაწონასწორებულია, თუმცა ახალგაზრდა სტალინის სხეული ისტორიულ წყაროებში პირიქითაა ასახული, ხოლო სპექტაკლის გადაწყვეტა - გადაჭარბებული თეატრალურობა აქვეითებს კრიტიკულ გამოკვლევას, როგორც სტალინის, ასევე მოცემული პერიოდის, რის გამოც მაყურებელს კარიკატურა რჩება და არა დამაჯერებელი ანტაგონისტი.
ქანთარიას ქანქარა ცდილობს დემონსტრაციის დაკნინებას. ამერიკელი თეატრის რეჟისორი რიჩარდ შეხნერი საუბრობს თეატრისა და საპროტესტო ენის მიმოცვლაზე. მისი აზრით საპროტესტო ხელოვნება იკვებება დახურულ სივრცეში (ესე იგი თეატრში) გათამაშებული სანახაობებით, ხოლო შემდეგ უკვე, თავად თეატრი იკვებება დემონსტრაციებით. ამ რიგად, ქანთარიას სპექტაკლში ასახული ახალგაზრდა სტალინის მიერ მოწყობილი დემონსტრაციები გაიგივებულია თანამედროვე დემონსტრაციებთან, რასაც, თავისთავად, თავისი ესთეტიკური თუ პოლიტიკური შეცდომები გააჩნია, მაგრამ აქვს მნიშვნელოვანი - უკმაყოფილება, სურვილი უკეთესი ცხოვრებისა. დემონსტრაციის დროს კვდებიან ადამიანები, საბოლოოს კი მიზანსცენა ისეა მოხაზული, რომ დამნაშავე პიროვნებაა, ვინც სტალინის ოინებსა და ხრიკებს აჰყვნენ, აქ გამქრალია ის უკმაყოფილება, რაც იმ პერიოდის მუშებს ჰქონდათ საკუთარი დამქირავებლისადმი, ამ გაგებით ქანთარიას სპექტაკლი სტატიკური და რეგრესულია. ამ მხრივ შეიძლება რეჟისორის ჰაბიტუსიც ჩამოვაყალიბოთ - მისი პოლიტიკური და სახელოვნებო მოღვაწეობა არავითარ განსხვავებას არ ქმნიან, როგორც ეს ზახაროვის შემთხვევაშია, მისი პოლიტიკური ხედვა არსებითად ძალაუფლების ხედვას ერწყმის, მათ შორის თეატრის სცენაზე.