„სტუმარ-მასპინძელი“ მესხეთის თეატრში
სტატია მომზადდა შემოქმედებითი კავშირის
„საქართველოს თეატრალური საზოგადოება“ პროექტის
„თანამედროვე ქართული სათეატრო კრიტიკა“ ფარგლებში
.
დაფინანსებულია საქართველოს კულტურის, სპორტისა და ახალგაზრდობის სამინისტროს მიერ.
გუბაზ მეგრელიძე
„სტუმარ-მასპინძელი“ მესხეთის თეატრში
ბოლო წლებში ვაჟა-ფშაველას ნაწარმოებებმა ქართულ სცენაზე მნიშვნელოვანი ინტერპრეტაცია განიცადეს. აქ, პირობითი გამომსახველობითი ფორმა სიმბოლურ-ალეგორიულ ხასიათს იღებს. თუ ადრე ნაწარმოების შინაარსობრივ გადმოცემას ეთმობოდა ძირითადი ყურადღება, ახლა უკვე მთავარი აქცენტი მის იდეურ-ემოციურ დატვირთვაზე გადადის. ამჯერად მესხეთის თეატრში ვიხილეთ ამ ნაწარმოების რიტუალური ფორმით გადაწყვეტა. ასეთი ფორმა რამდენიმე წლის წინ რუსთაველის თეატრში რეჟისორმა ვალერიან გორგოშიძემ განახორციელა, რასაც კრიტიკის არაერთგვაროვანი შეფასება მოჰყვა. დამდგმელთა მიერ ახალი ფორმების ძიება მისასალმებელია, მაგრამ ფორმას ავტორისეული ჩანაფიქრი არ უნდა შეეწიროს. საქმე, ისაა, რომ ორივე დადგმაში გამოყენებულია ვაჟა-ფშაველას ტექსტის აღწერილობით-შეფასებითი ფორმა, რაც დრამატურგიულად ამოვარდნილია გმირთა დიალოგებიდან და სქემატურობას განაპირობებს.
რეჟისორმა იოანე ხუციშვილმა ნაწარმოების ტრადიციული დადგმის ნაცვლად საკუთარი ვერსია შემოგვთავაზა და სპექტაკლის ფორმის რიტუალური გადაწყვეტა შემოგვთავაზა. რიტუალებსა და ტრადიციებს ავტორი დიდ მნიშვნელობას ანიჭებს გმირთა ქმედების მოტივირებისა და ხასიათების გამდიდრებისთვის. სპექტაკლში კი ფორმამ შეიწირა ეს ხასიათები, რამაც მათი სქემატურობა განაპირობა. შეუთავსებელი აღმოჩნდა ავტორისეული შეფასება-აღწერილობის დაკავშირება გმირთა დიალოგებთან. მოქმედებას არაფერს მატებს ავტორის მიერ ბუნებისა თუ სოფლის აღწერა, ან გმირთა შესახებ გარკვეული შეფასებების დეკლამაცია. ცვლილელებია მოქმედ პირებშიც. დამატებულია ბედისწერის (ლ. სულუაშვილი) სახე, ამოვარდნილია ერთ-ერთი მთავარი პერსონაჟი მუსა, რომელიც მასაში ტრიალებს. მოქმედება აღაზას (ჯუნა თუმანიშვილი), ჯოყოლასა (ლექსო ჩემია) და ზვიადაურის (ნიკოლოზ გოგიძე) სახეებით ვითარდება, რომელთა გარშემო ქორო (ა. ხუბუტია, მ. შაყულაშვილი, ა. ვაჭრიძე) ტრიალებს, რაც, რიტუალის გარდა, გმირთა ბედის ტრიალის სიმბოლოცაა. გმირთა მიერ მიკროფონების გამოყენებაც მოქმედების აუცილებლობებიდან არ გამომდინარეობს და საკონცერტო შთაბეჭდილებას ტოვებს. თუ ვიგულისხმებთ სარკეების დარბაზისკენ მიტრიალებას, მიკროფონების გამოყენება უფრო საზოგადოებრივი აზრის გამოხატვას უნდა ემსახურებოდეს, რასაც მაყურებელი ნაკლებად ხვდება.
სცენა თითქმის ცარიელია. დეკორაცია არ არის. სცენაზე მხოლოდ სამი განათებული შუშის საგანია, რომლებსაც მთების ილუზია უნდა შეექმნათ, მაგრამ ეს ჩანაფიქრი არ იკითხება. გმირები თითქმის ერთნაირ შავ სამოსში არიან (სცენოგრაფი ლელა ფერაძე, კოსტიუმების მხატვარი ნანა ყორანაშვილი). სცენაზე მაყურებელი ზის. პარტერიდან ამოდიან მსახიობები სარკეებით ხელში და დარბაზს ანათებენ (ეს ხერხიც არაერთხელაა გამოყენებული რეჟისორთა მიერ). შემდგომ შავ გადასაფარებლებს ხსნიან და მოქმედების ადგილს, მწირი დეკორაციით აჩენენ. ისინი კითხულობენ ავტორისეულ ტექსტს მაყურებლის განწყობის შესაქმნელად. მოქმედების ადგილებიც. მაგალითად, განსხვავებულადაა გააზრებული მთაში შეხვედრილი მონადირეების (ჯოყოლა და ზვიადაური) დიალოგის „შემსწრე“ და „მსმენელია“ სახლში მყოფი აღაზა. მათ დიალოგში ერთვება წამყვანის ტექსტიც. ამიტომ ეს შეხვედრა უემოციოა და მხოლოდ ინფორმაციის შემცველია. ავტორთან კი ამ მოულოდნელ შეხვედრას დიდი ემოციური დატვირთვა აქვს, რადგან ჯოყოლა სწორედ საკუთარ იდეალებთან თანაზიარების გამო ეპატიჟება გადამთიელს ფაქტობრივად უცნობ, ხევსურს სახლში.
დიალოგების სქემატურობის გამო იმძლავრა აღწერილობითმა მხარემ, ამიტომ ტექსტის კითხვა ხელს უშლის მსახიობებს ხასიათების შექმნაში. სახლში მისულებს აღაზა ხვდებათ, სადაც არ ჩანს მისი დამოკიდებულება ზვიადაურისადმი, რამაც და შემდეგ განვითარებულმა მოვლენებმა უნდა შექმნას შემდგომში მისი დატირების მოტივაცია. ჯოყოლასთან გათამაშებული სტუმარმასპინძლობის სცენაც სრულყოფილად ვერ აჩვენებს მათ პიროვნულ მოწონებას, ძმადნაფიცობის სურვილს. სქემატურია ქისტების მიერ მტრის, ზვიადაურის, ამოცნობაც. აქ მნიშვნელოვანია როლი მუსასი, რომელიც სოფელს ამცნობს ამ ამბავს. ეს მოვლენა ქისტების რიტუალური ლოცვის წესით ხდება _ მათი წრიული ტრიალი მტრის შემოპარვის გამო. გრძელი პაუზაა, როდესაც დაძინებულ ზვიადაურს ქისტები ეპარებიან და ნაბადში ახვევენ (ნაწარმოებში პირდაპირ იჭერენ). ზვიადაურის წაყვანა სასაფლაოზე პოემის კითხვაა და არა მოქმედება, რა დროსაც ისინი უხმოდ უვლიან სცენას (ამიტომ გაიწელა სასაფლაოსკენ მიმავალი გზაც). ჯუნა თუმანიშვილის აღაზა კი სცენის უკანა პლანზე მდგომი მიკროფონში კითხულობს მონოლოგს, რომელშიც არც გმირის სახე და არც ემოცია არ ჩანს. ყურადღება მახვილდება იმაზეც, რომ ქისტები ხედავენ ზვიადაურის ვაჟკაცობასა და გაუტეხელობას, მაგრამ ტრადიციულ რიტუალს არ ღალატობენ _ ხანჯლებზე წამოგებულ და მაღლა აყვანილ მსხვერპლს ცხვრების თავებთან სწირავენ.
შინაარსობრივად და სცენურად გაუმართლებელია სასაფლაოზე ქისტების მიერ ზვიადაურის კისერზე ცხვრის თავების ჩამოკიდება, რომლებსაც შემდგომ კერიის ჯაჭვზე კიდებენ. აღაზას მიერ ზვიადაურის დატირების შინაგანი ემოციის ნაცვლად ვიზუალურ სანახაობას ვხედავთ, როცა მის უკან სამი ქისტი შავ ნაბდებს (თუ ქალის თავშალს) აფრიალებს, რაც მხოლოდ გარეგნულად გამოხატავს აღაზას განცდებს. მისი გლოვა ზვიადაურის წვერის სამი ღერის აჭრით გამოიხატება? ასევე შინაგანად არ მზადდება აღაზასა და ჯოყოლას დიალოგი. მსახიობი ჯ. თუმანიშვილი განცდის ნაცვლად ყვირის. ამიტომ გაუმართლებელია ჯოყოლას შენიშვნა, თვალზე ცრემლი გაქვსო. ამიტომ აღაზას გლოვა ზედაპირულია. რეჟისორულად კარგად არის გაკეთებული ქისტების მიერ აღაზას ნაბდებით გათელვა, რაც მისი პიროვნული დაუმორჩილებლობის გამომხატველია.
ქისტებისა და ხევსურების ბრძოლის სცენა ქორეოგრაფიულად სუსტია, ვინაიდან სიბნელეში არაფერი ჩანს და ჯოყოლას განმარტოებული ბრძოლა, რომელიც თანამოძმეთა საპროტესტოდაა მიმართული, სათანადოდ არ აღიქმება. ასევე გაუმართლებელია აღაზას მიერ შავნაჭერგადაფარებული, ნაწამები ზვიადაურისთვის სისხლის მოწმენდა. ჯერ ერთი, ეს ფიზიკურად შეუძლებელია და მერეც, უფრო მთავარი, აღაზა წელს ზევით შიშველი ზვიადაურის გაწმენდისას შეიგრძნობს მის სიძლიერესა და ვაჟკაცობას, რაც მასში დატირების ემოციას იწვევს. არც აღაზას შინაგანი სამყარო არ მწიფდება თვითმკვლელობისთვის.
ცალკე აღსანიშნავია ბედისწერის პერსონაჟის დამატება, რომლის ფუნქციაც ბოლომდე გაურკვეველი რჩება. მსახიობი ლია სულუაშვილი ცნობილია დრამატული როლების შესრულებით, მაგრამ ამ შემთხვევაში არც ტექსტი და არც მოქმედების არეალი ამის საშუალებას არ აძლევს – იგი ზოგჯერ მოვლენების კომენტარებს აკეთებს. ბედისწერის ფერხთ მძინარე ზვიადაურს კოჭავენ, თუმცა დამორჩილება უჭირთ. ლია სულუაშვილის პერსონაჟი ამავე დროს რამდენჯერმე იმეორებს „როგორ სჩადიან ცოდვასა“, რაც საზოგადოებრივ შეფასებად უნდა აღვიქვათ. მასვე მიჰყავს ხელჩაკიდებული ზვიადაური სასაფლაოსკენ ქისტების თანხლებით. რეჟისორულად ზუსტად არ არის განსაზღვრული ამ პერსონაჟის აუცილებლობა და იდეური დატვირთვა. გაურკვეველია, რატომ აჭრის აღაზას თმას? უნდა ვივარაუდოთ, როგორც ქალის უღირსი საქციელის სიმბოლოდ, თუ სხვა დატვირთვად? ამ ნაწნავს აღაზა, სიკვდილის წინ იხუტებს.
ფინალში, როდესაც აღაზა მოკლული ქმრის სისხლიან სხეულს წმენდს, თავზე ზვიადაური წამოადგება და ჯოყოლას ხელს უწვდის წამოსაყენებლად. საიქიოში ჯოყოლა და ზვიადაური ხელჩაკიდებულნი არიან და აღაზას შუაში მოიქცევენ და სამივე ბედისწერასავით დატრიალდება, ზვიადაური ამ ნაწვავს აღაზას დაანახვებს. აქ უნდა ვივარაუდოთ მათი გრძნობების შესახებ? აღაზას თვითმკვლელობა იმითაა გამოწვეული, რომ მისი ერთგული და გულშემატკივარი აღარავინ დარჩა და ბედისწერაც გვამცნობს: „წაიღო წყალმა აღაზა...“ სამივემ გაუტანელ ყოფას სიკვდილის შემდეგ ერთად ყოფნა არჩია...
სპექტაკლი მთავრდება. პოემის ფინალის კითხვის ფონზე მსახიობები სცენას ალაგებენ და დარბაზის გავლით გადიან. სავარაუდოდ, მსახიობებმა თავიანთი დამოკიდებულებით გვიჩვენეს ვაჟას პოემა. კლასიკურ ნაწარმოებში წამოჭრილი პრობლემის გააზრებისას ყოველთვის იძებნება პარალელი თანამედროვე საზოგადოებრივ ყოფასთან. დადგმაში იგრძნობა ამ პარალელის წარმოსახვის მცდელობა, მაგრამ სუსტად.
სპექტაკლმა მთლიანობაში თვითონ უნდა უპასუხოს: რატომ მახვილდება ყურადღება რიტუალურ ტრაგედიაზე, რატომ მახვილდება ყურადღება ზვიადაურის რიტუალურ დასჯაზე. აქცენტირებულია, რომ სიკვდილის ცქერა ხალხს უყვარს, მაგრამ არ უწყიან რა დიდ ცოდვას ჩადიან (ეს მოტივი რამდენჯერმე მეორდება). რას ეუბნება სპექტაკლი საზოგადოებას? ეს, როგორც მაყურებელს, ბოლომდე ვერ მითხრა და მაჩვენა სათქმელის სცენურმა გადაწყვეტამ, თორემ, აშკარაა, სათქმელი დიდია და ეს ინტერპრეტაცია ერთ-ერთი ცდაა, კიდევ ერთხელ განვაცხადოთ, რომ ძმობა-მეგობრობა, სტუმარმასპინძლობა ის ტრადიციებია, რომელთაც, თუ კაცი ხარ და საზოგადოება გქვია, არ (ვერ) უნდა ანაცვალო კაცთმოძულეობა.